• .
  • (+593) 0981 325 128
  • Chat WhatsApp
SHUKNIKI
Kichwashimi wiñaykawsay
  ISHKAYNIKI
Shimi uyarik kancha
  KIMSANIKI
Shimikancha
         
CHUSKUNIKI
Shimikukancha
  kawsaypura   PICHKANIKI
YuyayAwariy

Ishkayniki
Tantachiyachay

 

2.1 Uyariykancha

Ñukanchik kichwa shimipash, tukuy shimikuna shinami kan. Rimankapak, killkankapakpash uyaywa uyantinkunatami charin. Kutin, uyaywakuna uyantinwan awarishpa shimiki tukun, shinallatak, kaykuna awarishpaka shimimi tukun, kutin shimikuna awarishpaka yuyaykunami llukshin.

Shina:
• Uyaywakuna: a, i, u.
• Uyantinkuna: p, t, ch, k, …
• Shimiki: pa, ta, pi, ku, ...
• Shimi: payta, tayta, kipu, ...
• Yuyaykuna: Ñukapa kuyashka warmika wasipimi kawsan.

Chaymantaka “a, ch, i, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, u, w, y” killkakunami kan, shinaka 18 killkawanmi “KICHWA LLIKA” tukun, kayka uyaywakuna, uyantinkunapimi rakirin.

2.1.1 Uyaywakuna

Uyaywakunaka, kikinllatakmi chikan chikan uyarita shutitapash charin, shinaka “a, i, u” uyaywakunami kan.

 u- uyaywaka shimi paskashka, (i, u) uyaywakunaka shimi ashalla wichkashkapimi uyarin.

 Shina:

 Kimsamanyachipi uyaywa uyariy

 

a uyaywata rimakpika shimimi ashtawan paskarin.
i uyaywata rimakpika shimimi wichkarin.
u uyaywata rimakpika shimi wirpami ñawpakman chutarin.

 

 

2.1.2 Uyantinkuna

Kay Alfabeto Latino killkakunaka Europa shinallatak América suyu llaktakunapak shimi rimaytami killkanapi yanapan, shinaka tukuy allpapachapika 66 shimikunami kay killkakunawan killkarin.  Kayta rikushpaka ninchikmi kichwa shimika Albabeto Latino killkawanllatakmi killkarin, kikin killkakunataka  mana charinchu.

Kichwapa uyantikunaka mana achiklla uyaritachu charin, alli uyarinkapakka uyaywakunatami mutsurin. Chaymantami “uyantin” ninchik. Chaymantami “uyantin” ninchik. Chaykunaka “ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, w, y” uyantinkunami kan.

Kichwa rimakkunaka ayllullaktapi, markapi, mamallaktapi, suyupipash sapan sapantami rimanchik, chaymantami llaktarimaywan riksinchik, chaytaka mana pipash kashnami rimana kanki ninkachu. Shinami rimanchik:

Ñukanchik kichwa runakunaka sapan sapan llaktakunapi, markakunapi, mamallaktakunapipash kawsanchik; shina kashkamantaka, kichwa shimitaka shuktak shuktak uyariykunawanpash rimanchikllami, kayshina rimaykunataka llaktarimay nishpa riksinchik.

 

 

 

2.1.3 Uyarikanchata rikuchik millka

Sapan sapan mashikuna imashina rimashpapash, killkaypika shukshinallami killkana kanchik.

 

Uyarikkuna imashina llukshin Takari kuska Mayta uyarin imashina uyarin
ch, uyantinka kakapi samay takarishpami uyarin shimika shimiha mana tukyashpa llukshin
h, uyantinka tunkuri samay llukshishpa hawakakapi takarishpa pakllaman llukshin uyantinmi kan. apihalla shimita pukushpa llukshik
k, uyantinka tunkuri kakapi samay waktarishpami uyarin apillaha shimita tukyak
l, uyantika hawa mimispi hawanikpi kalluwawn chukchurikpi uyarin mimis shimita kalluwan takarishpa
ll, uyantika hawa mimispi hawanikpi kalluwan chukchurikpi uyarin shinchiha shimita pukushpa llukshik
m, uyantinka shimi wirpapi samay takarishpami uyarin. wirpa sinkata tukyak
n, uyantinka shimikakapi kallu takarishpa uyarin. Mimis sinkata sinkimanta
ñ, uyantinka kallu shimiha llutarishpami uyarin shimiha sinkata sinkamanta shimimanta
p, uyantinka wirpapura takarishpami uyarin wirpa shimita tukyak
r, uyantinka mimispi kallu takarikpimi uyarin mimis shimita kalliran tarishpa
s, uyantinka mimispi kallu takarishpami uyarin mimis shimita pukushpa llukshik
sh, uyantika chawpi kalluta wayra llukshishpami uyarin sinchiha shimita pukushpa llukshin
t, uyantika mimispi kallu takarishpami uyarin shimiha shimita takyak
w, uyantinka wirpapura sipurikpimi uyarin wirpa shimita pukushpa llukshik
y, uyantika apillahapi kallu kuchuyakpimi llukshishpa uyarin apillaha shimita pukushpa llukshik

 

Uyariy Rimay killka Killkay
/a/ <a> ama
ima
imatak
kanpak
/i/ <i> maki, ima
mishki
mishki
/u/ <u> muku
turu
ñuka
/t/ <ch> chawar
machka
kancha
/x/ <h> hatun
hatun
kari
hatun
chala
/k/ <k> kuri
kari
kuru
panka
/l/ <l> linchi
lulun
/ll/ <ll> lluchu
llaki
kullki
millma
alli
llampu
llawsa
/m/ <m> mama
millma
millma
kamcha
/n/ <n> napay
yanata
/ñ/ <ñ> ñaña
ñan
ñitina
ñutku
/p/ <p> papa
panka
humpi
/r/ <r> runtu
urku
runa
/s/ >s> suni
misi
sani
/S/ <sh> shamuy
shina
shimi
mashna
/t/ <t> turi
tiyu
tanta
/y/ <y> payta
yaya
pay
/w/ <w> waka
wira
wiki

2.2 Shimikiyachay

Shimikika, shimipi shuk uchilla uyariymi ashtawan sinchita uyarin, shinaka uyaywa, tikray, paskashka, harkashka shimikikunami tiyan:

Shimiki watari Uyari Shuti Kutukuna Shimiki
Uyaywa
Tikray
Paskashka
Harkashka
Uyaywa
Uyaywa + uyantin
Uyantin + uyaywa
Uyantin + uyaywa + uyantin
Uw
uw + ut
ut + uw
ut + uw + ut
U  -ma
in -ti
ma -ki
kam -cha

 2.2.1 Uyaywa shimiki

Kay shimikipika shuklla uyaywami shimiki tukun.

Shina:

Shimi uw
amuk
añanku
ama
iki
illapa
ichu
uma
uturuntu
uki
uku
a- muk
a- ñanku
a- ma
i- ki
i- illapa
i- chu
u- ma
u- chat tu
u- ki
u- ku

2.2.2 Tikray shimiki

Kay shimikika shuk uyaywa shuk uyantinwanmi (uw+ut) awarishka kan, shinaka, kay shimikikunaka shimi kallaripillami rikurin.

Shina:

Shimi uw - ut-
inti
iskun
ismu
antawa
armay
aswa
urpi
untu
utku
in- ti
is- kun
is- mu
an- tawa
ar- may
as- wa
ur- pi
un- tu
ut- ku

 2.2.3 Paskashka shimiki

Kay shimikika shuk uyantin shuk uyaywawanmi (ut+uw) awarishka kan.

Shina:

Shimi Ut - uw-
yaku
maki
shuyu
lumu
taruka
muchiku
churana
pachamama
ya- ku
ma- ki
shu- yu
lu- mu
ta- ruka
mu- chiku
chu- rana
pa- chamama

 Kay shimikikunaka, shimi kallariypi, chawpipi, puchukaypipash rikurinllami.

2.2.4 Harkashka shimiki

Kay shimikika shuk uyantin, chawpipi shuk uyaywa, puchukaypika shuk uyantinwanmi (ut + uw + ut) awarishka kan. Shinaka, may shimikunapika kallaripi, chawpipi, puchukaypipashmi rikurin.

Shimi Ut- uw -ut -
wakra
humpi
pilchi
takarpu
uturunku
chupil
kumal
yurak
wak- ra
hum- pi
pil- chi
ta- kar- pu
chu- pil
ku- mal
yu- rak

2.2.5 Shimikita yupay yachay

Kichwa shimikunataka shukwan, tawka shimikiwan awashpami rimanchik killkanchikpash. Asha shimikunallami chusku yallik shimikita charin, ashtawanka wiñachishka mushuk shimikunami shina rikurin. Shinapash, shimipa sapi, shimikutapashmi charin.

Sapalla shimikiwan shimikuna ishkay shimikiwan shimikuna Kimsa shimikiwan shimikuna shusku shimikiwan shimikuna Pichka shimikiwan shimikuna
kay
chay
may
pay
kan
ñan
shuk
kuy
pi
ña
maki
aycha
kumal
aswa
yanta
kuychi
wakra
allpa
rumi
muchiku
wallinku
waranka
ushuta
atallpa
ashanka
anaku
warutu
kapisu
milluku
ayllullakta
antayari
karuyari
antisuyu
mamallakta
uturunku
wakamayu
chumpillina
pachallina
achikyana
yupaykamayuk
killkakamayuk
killkanakaspi
yanaparishun
minkachishunchik
yachanamanta
mirachishunchik
anchuchishunchik
kaparishunchik

Shinapash, kichwata yachak mashikunaka, kay shimitaka mana shimikipi pakinachu kan nishpami yachachinkuna. Chay yuyaywanka manapash kichwa shimitaka shimikipi yupanallachu kan.

Kichwa shimika yaparik shimimi kan, shinaka mana shimikuta pakinalla kakpika ashtawan yachashpami katina kanchik.

2.3 Shimikita sinchichik

Kichwa shimipika puchukay washa shimikipimi samaytaka sinchiyachishpa rimanchik.

Kichwa shimika shimikukunawan awarishpa katishpami yuyaytakun. Shinami shuk sapi yuyay.

Tiyakpika:<allku> chaypimi shuk shimikukunata llutashpa katina kan.

Shina:

Allkumi
allkupachami
allikurukukupachami

Kay ruraymantami sinchichikpash washalla katishpa rin.

Shina:

rirpu
rirpuku
rirpukuna
rirkunami
rirpukunamanta
shiwi
shiwita
shiwikuna
shiwikunami
shiwikunamanta

 

 

 

 

Wakinpika, mancharishpa, piñarishpa, kushiyarishpa, tapuykunata mana pakta rimaypimi, sinchichikka, ashtawan washa shimikiman, puchukaymanpash kachashpa rimanchik, shinapash shimi unanchataka mana shuktakyachinchikchu.

Shina:

Kikinka, kanka, ayayay, achachay, ari, mana, kuyankichu, llakinkichu, shamupashun, ñukachu, wañurkankichu, shuyakurkankichu

 2.4 Kari warmiyachik

Kichwa shimipi, kari warmikunata rikuchinkapakka mana shimikuta charinchu; chaypak rantika, kari, warmi shimitami, maykan shutikunapa ñawpakpi churashpa rikuchinchik. Shinallatak wankinpika mama, tayta shimiwanpash rimanchik.

Shina:

kari wawa
warmi wawa
warmi wakra
kari wakra
kari atallpa
warmi atallpa
mama Tungurahua
tayta Chimborazo
tayta inti
mama killa
mama kucha

Shinapash maykan yurakunata shutichinkapakka kari, warmi shimiwan rimanchik.

Shina:
Kari chini, warmi chini.
Kari chilka, warmi chilka.

Runapa kikin shutikunata rimashpaka mana kari warmi shimiwan rimanata ushanchikchu, shutikunallatakmi ña kari warmi kashkata rikuchin.

Shina:
Sisa yachachikta
Inti yachachikta

Ayllushutiwan rimashpaka, shinallatak mana kari warmi shimiwan rimanachu kan.

Shina:
Caguana yachachikta kayay.
Paucar kushipatata pushamukriy.

 2.5 Tawkachik

Kichwa shimipi achkata rikuchinkapakka –kuna shimikutami shutipa, shutillipa, shutirantipa kuchupi llutachinchik.

Shina:

Shutiwan Shutirantiwan Shutilliwan
Sapalla Tawkak Sapalla Tawkak Sapalla Tawkak
wasi
llama
chata
muchiku
allku
wasikuna
llamakuna
antawakuna
muchikukuna
allikukuna
kan
pay
kankuna
paykuna
mushuk
hatun
uki
mushukkuna
hatunkuna
ukikuna

Yuyayllapitak achkata rikuchikpika mana –kuna shimikuta mutsurinchu.

Shina:
makita mayllay
chakita mayllay
millmata takshay
akchata ñakchay

Shutikunata, shutillikunatapash yupaywan rikuchinkapakka mana – kuna shimikuta churanachu kanchik. Shina:
sukta allku
ishkay warmi.
Shutillikuna ña achkata rikuchikpipash mana –kuna shimikuta churanachu kanchik.

Shina:
achka allku - - wakin wasi
tawka kari - - asha tanta.

Shutikunapi –pura shimiku rikurikpika, –kuna shimikuta mana churanachu kanchik.

Shina:
Mamapura riman.
Wawkipura shamunkichik