• .
  • (+593) 0981 325 128
  • Chat WhatsApp
SHUKNIKI
Kichwashimi wiñaykawsay
  ISHKAYNIKI
Shimi uyarik kancha
  KIMSANIKI
Shimikancha
         
CHUSKUNIKI
Shimikukancha
  kawsaypura   PICHKANIKI
YuyayAwariy

Kimsaniki
Tantachiyachay

3.1 Rikchay Awariy
Shimiku yuyay awariyka, shimikuna shimikukunawan awarishpamichikan chikan achiklla yuyaykunata allichin.
Shina:

Ishkayshimi kawsaypurapi yachachikkunami kichwa
shimitaka ashtawan allichishpa katinkakuna.
Kichwa shimipika shimikuna, shimi sapikuna, shimikikunapashmi tiyan.

3.1.2 Shimimanta yachay
Kichwa shimika shuk kallari unanchatami charin, kay shimikunaka shuktak shimikunawan, shimikukunawanpash awarishpami pakta yuyayta kun.
Shina:

shuti Unancha
Aliku wiwa, kanik, maytapash purik, aychata mikuk, chusku chakita charik, wasi kamak
Warmi sumak, mishki, chichuyak, alli shunkuta charik, wawakunata ashtawan kuyak, sisa shina
Wasi runakunata katak, rumiwan rurashka, allpawan rurashka, hatun, uchilla, mawkak, mushuk, yurak, killu

3.1.3 Shimipa sapi, imachikpa sapi
Kichwa shimipika ishkay sami sapimi tiyan (shutipa sapi, imachikpa sapi).
Shina:

Shuti sapi Imachikpa sapi
akcha-
allku-
maki-
uma-
miku-
tushu-
puri-
shuyu-

3.1.4 Shimipa shimiku
Chay shimikunapimi shuk, ishkay kimsa, shimikukunata yapachishpaka shuktak sumak hatun unanchata kun, chaymantami kichwataka yaparik shimi ninchik.
Shina:

Shimi-shimiku
wasi
wasi-man
wasi-man-lla
wasi-man-lla-tak-mi

Imachik-shimiku
tushu-
tushu-n
tushu-na-lla
tushu-na-lla-man
tushu-na-lla-tak-mi

3.2 Yuyaypa shimikuna
Kichwa shimipash tukuy shimikunashinallatakmi kan, shinaka, achka shimikunatami charin, chay shimikunaka sapan unanchata, ima kaktapashmi rikuchin, chaykunata alli yachashpami yuyaykunatapash alli rurashun, ashtawanka mana shuktak shimita hawalla hapishpa rimankapak.

3.2.1 Shutikuna
Shutikunaka tukuy ima tiyakkunapa, (runakuna, wiwakuna, yurakuna, imakunatapash) shutimi kan. Shinaka, chay tiyakkunaka, ukkuta charik, mana ukkuta charikkunpashmi tiyan.
Shina:

Ukkuwan Mana ukkuwan
ushushi
linllin
rumi
yura
kawitu
kuytsa
añanku
allku
urku
hachi
apunchik
wayra
kawsahy
kuyay
llaki
wakay
supay
samay
yuyay
aya

3.2.2 Ukkuyuk shutikuna
Kay shutikunaka ukkuta yarikunawan rikunalla, hapinalla shutikunatami rikuchin.
Shina:

tanta
rasu
allku
pani
uksha
wasi
wawa
papa
churi
misi
urku
kawitu
allpa
kuchi
maki
wasi
mayu
runa
kucha
sisa

3.2.3 Mana ukkuyuk shutikuna
Kay shutikunaka yuyayllapi tiyakkunatami shutichin, shinaka yarikunawanpash mana rikuyta ushachikchu.
Shina:

kuyay
apunchuk
samay
munay
ayllukawsay
aya
millay
supay
allikay
ankaylli
nanay
piñay
wayra
kasikay
kawsay
sumak
iñiy
pachakamak
sasa
chiri
rupay
wakay
yuyay
usya

3.2.4 Kikin shutikuna
Kay shutikunaka tawkapuramanta kikinpayachishpa shutichishka shutimi kan. Shinaka runa, wiwa, urku, llakta, kiti, shuktakkunapakpash shutikunami kan.

Runa Wiwa Urku Llakta Kiti Yachanawasi
Manuel
tamya
yakusamay
humanti
tarzán
chitamuru
murilla
pinicho
Chimborazo
Altar
Tungurahua
Reventador
Pichincha
Buerán
Imbabura
Chivato
Rumipampa
Kisapincha
San Juan
Cayambe
Quito
Ambato
Ibarra
 Loja
 Tena
 16 de Noviembre
 Mons. Leonidas Proaño

3.2.5 Tukuy, purun shutikuna
Kay shutikunaka mana chikanyachishpa shutichinkapakmi kan.
Shina:

Runa Wiwa Kuska Tiyak
 Warmi
 Kusa
 wawa
 kuytsa
 ushushi
 pushak
 kushipata
allku
wakra
taruka
ukucha
llama
wiwika
marka
 llakta
 kiti
 suyu
 ayllullakta
 pampa
 urku
 yachanawasi
 sacha
 antanikichik (computadora)

3.2.6 Shukyachishka shutikuna
Kay shutikunaka ishkay shutimanta shuk shutita wiñachishkami kan.
Shina:

  yachanawasi
 mishkimuru
 killkanapirka
 killkanakaspi
 killkanapanka
 wasikamak
 ishkayshimi
allullakta
antanikichik
mamallakta
pushak kamay
kurikinti
mamakamachik

Wakin wiñachishka mushuk shimikunataka, tantachishpami shuk shimishinallatak killkana kanchik.
Shinapash, kay shimikunaka mana tantachishpa killkay tukunchikchu.
Mishki uchu, ishpana uku, yachana uku, mikuna uku, rumi utku, mana alli.

3.3 Shutiranti
Shutirantika runapa shutikunata mana shutichishpa rikuchinkapakmi kan.
Shina:

ñuka pi
pay chay
maykan wakin

José mashika, hatun antanikichiktami rantishka.
  Shuti

Payka hatun antanikichiktami rantishka.
Shutiranti

3.3.1 Runapa shutiranti
Kay shutirantika runakunapa kikin shutita mana nishpa rikuchinkapakmi kan.
Shina:

Sapalla Tawka
ñuka
kan, kikin
pay
allullakta
antanikichik
mamallakta
  • Ñukaka mishki lumutami mikuni.
  • Kanmi ayllullaktapi yanapanaman rinki.
  • Payka hatun yuyaytami charin.

Tawkak runapa shutirantiwan yuyaykuna.

  • Ñukanchikmi kichwa shimitaka sumakta killkakunchik.
  • Kankunaka allpapimi llankashpa shaykushkankichik.
  • Paykunapash wawakunamanmi mishkimuruta karan.

3.3.2 Rikuchik shutiranti
Kay shutirantika, pi runata mana shutichishpa rikuchinkapakmi kan

Sapalla Tawka
ñuka
kan, kikin
pay
allullakta
antanikichik
mamallakta

Yuyaykunapika shinami ninchik:

Kaymi pukllarka.
Chaymi kamirka.
Shuk allkumi kaykunata kanishka.
Chaykunata kayamuy.

3.3.3 Tapuchik shutiranti
Tapuchik shutirantika runa ima rurakukta tapukmi kan. Shinapash tapuk shutirantita rurankapakka –tak shimikuwan yapachishpami ruranchik.
Shina:

Tapuk shutiranki -tak shimikuwan Yupaypi
Pi
ima
maykan
maypi
mashna
pitak
imatak
maykantak
mashnatak
Pitak shamun
Imatak mikunki
Mayhantak pukllakun
Mashnatak tiyan

3.3.4 Mashnachik shutiranti
Kaykunaka maykan runa mana achiklla kakta rikuchinkapakmi kan.
Shina:

Sapalla Tawka
wakin
mana pi
mana ima
pimi
mayhan
wakinpash
mana pipakpash
mana imapash
imapash
mayhanpash

Shina:
Wakinkunaka chay llaktapika kichwata mana alli rimanchu.
Mana pi ukupika tiyakunchu.
Mana ima kay ashankapika tiyanchu.
Pipash Kunanka ñukawan richun.
Maykanpash yakuta aparinaman rinami kan.

Mana tukuykuna tiyakpika chay –pash shimikutami churashpa ashtawan shutirantita ruranchik.

Shinallatak, wakinpika –cha, -chari shimikukunawanmi shimipi churashpa suyu shutirantita ruranchik.

Shina:

picha
imacha
mashnacha
kaycha
pichari
imachari
mashnachari
kaychari

Shina:
Picha chay llaktapika kichwata mana alli riman
Picha rinka
Pichari kunanka wasimanka rinka
Mashnachari shamunka

Rikchak shutiranti

Kay pi, maykan, ima, may, mashna shutirantikunaka maykan yuyaykunapika mana tapuk shutiranti tukunchu; ashtawanka pi imata rurashkatami rikuchin.

Shina:
Pi ñukata yanka rimakka kaypimi kan
Pimi ñukata yanapawarka, kaypi kashka.
Maykan makasha nikka, kaypi kan.

3.4 Shutillikuna
Shutillikunaka shutikuna imashina kakta, mashna kakta, maykan kakta, shuktakkunatapashmi rikuchin. Chayta rikuchinkapakka shutipa ñawpakpimi churanchik.
Shina:

Sutilli Shutilli shutiwan
hatun
yana
ishkay
chawpi
maykan
sumak
hatun misi
yana allku
ishkay atuk
chawpi tanta
mayhan warmi
sumak kusa

Maykan shutikunaka shuktak shutipa ñawpakpi rishpaka shutillishinami tukun, shinaka, shutita shukyachik kashkamantami shina rikurin.

Shina:

runa aycha
rumi shunku
urku rumi
rumi urku
kasha pampa
uksha wasi
yaku pishku
ushku rumi

3.4.1 Imakak shutillikuna
Kay shutillikunaka shuti imashina kashkatami rikuchin.
Shina:

 hatun
wirasapa
ñañu
alli
malta
uchilla
suni
kutu
kasi
paya
irki
patak
yana
kushi
sumak
raku
puka
tsala

Shina:

Uchilla wawami sumakta tushukun
shutilli                 shuti

Payka sumak yuyaytami charin.
            shutilli      shuti

Sisa mashika puka antawatami rantishka.
                        shutilli      shuti

3.4.2 Rikuchik shutillikuna
Rikuchik shutillikunaka kichwapika mana tiyanchu, ashtawanka rikuchik shutirantikuna shutikunapak ñawpakpi rishpami shutilli tukun, kaykunami kan: kay, kaykuna, chay, chaykuna.
Shina:

Kay muchikuta ñukaman kuway.
shutilli     shuti

Ñukanchikka chay llaktamanmi rinchik.
                       shutilli               shuti

 Kikinpayachik shutillikuna

Kichwa shimipi kikinpayachik shutillikunaka mana tiyanchu, shinapash shutirantikunapi –pa, -pak shimikuta llutachishpa shutillishinata rikurishpaka, kikinpa kashkatami shukyachin.

Shina:

-pa shimikuwan -pak shimikuwan
ñuka-pa
kan-pa
pay-pa
ñukanchik-pa
kankuna-pa
ñuka-pak
kan-pak
pay-pak
ñukanchik-pak
kankuna-pak

Inti mashimi ñuka pa churita pusharka.
                         Kpy.             sh

Pay-pa ushushika sumaktami yanun
  Kpy.       shll

Maria mashipakmi antawataka rantirka
                      Kpy.    shll

3.4.3 Yupay shutillikuna
Yupana shutillikunaka shutikunata, imatapash yupankapakmi kan, chaykunaka shinami rakirin:

Shukllayupana

Shukkuna Chunkakuna Patsakkuna Warankakuna Hunukuna
shuk
ishkay
kimsa
chusku
pichka
sukta
kanchis
pusak
iskun
shuk chunka
ishkay chunka
kimsa chunka
chusku chunka
pichka chunka
sukta chunka
kanchis chunka
pusak chunka
iskun chunka
shuk patsak
ishkay  patsak
kimsa patsak
chusku patsak
pichka patsak
sukta patsak
kanchis patsak
pusak patsak
iskun patsak
waranka hunu

José pushakka 4 punchatami Quito kitipi kan.
Kay yachanawasipika 20 yachakukmi tiyan.
Killapika 300 dolar kullkitami hapini.
4 killakipa 1200 dolar kullkitami hapini
12 hunu rurakunami kay mamallaktapi kawsanchik

(Yupaykunataka kichwa shimipimi rimana kanchik)

Nikiyupay

Nikiyupanaka pi, ima katishka katishkata yupankapakmi kan, shina
yupankapakka –niki shimikutami yupaypi llutachishpa yupana kan.

Shina:

Niki yupay kichwapi rimay









10º
15º
shukniki
ishkayniki
kimsaniki
chuskuniki
pichkaniki
suktaniki
kanchisniki
pusakniki
iskunniki
chunkaniki
chunka pichkaniki

Kallpak Inti mashika 10º washapimi shamun.
(Niki yupaykunatapash kichwa shimipimi rimana kanchik)

Pakiriy yupay

Chawpiriy yupayka ima charishkata ishkaypi, kimsapi, chuskupi, mashnapipash chawpishkata rikuchinkapakmi kan.

Shina:
3/4 chusku pakimanta kimsa.
4/4 chusku pakimanta chusku
5/6 sukta pakimanta pichka.

Shuk yachakukka 4/6 tatki pintutami rantin.

3.4.4 Mashna shutillikuna
Kay shutillikunaka pipash imapash amsalla kashkatami rikuchin.

wakin
achka
tukuy
asha
tawka
pishi
shuktak
yapa

Shina:
3/4 chusku pakimanta kimsa.
4/4 chusku pakimanta chusku.
5/6 sukta pakimanta pichka.

Shina:
Wakin runakunaka sumaktami takin.
shutilli                 shuti

Kaypika tukuy wawami yachakun.
shutilli                 shuti

Antisuyumanta yachachikkunaka achka kullkitami charin.
shutilli                 shuti

Kichwa yachaymanka shuktak mashitami apamuna kanchik.
shutilli                 shuti

Shutillikunata imashina rimana, killkanamanta.

Yuyaypika shuk shuti shunku tukukpika shuk, ishkay, tawka shutillikunawanmi ruranchik, shina kakpika shutillikunaka shukyachikkunami kan.
Shina:

chaypi
shutilli
hatun
shutilli
wasi
shuti
chay
shutilli
sumak
shutilli
kuyaylla
shutilli
warmi
shuti

3.5 Imallichikkuna
Imallichikkunaka imachikpa ñawpakpi rishpaka imachikkunatami shukyachik kan. Shinallatak, imachikkunawan, shutillikunawanpash tantarinkunallami.
Shina:

 Allimantami yallikun.
Taytaka tutamantami hatarirka.
Kayami achkata tushusha.
Apukkunamanka ari nishpa rimapanki.

3.5.1 Imashinayachik imallichik
Kay imallichikkunaka imachikkuna imashina kaktami rikuchin.

Imashinayachik
imallichik
sinchi
ñutu
alli
millay
hawalla

Sumakllatami tushun
imallichik

Allimantami yallikun
imallichik

Ninantami pukllan
imallichik

Hawallami ruran
imallichik

3.5.2 Pachayachik imallichik
Kay imallichikkunaka ima pachapi ruraktami rikuchin, shinapash pachata rikuchik shimikunami imachikpa ñawpakpi rin.
Shina:

Pachayachik
imallichik
kunan
kaya
kayna
puncha
wata

Taytaka tutamantami hatarirka.
Imallichik

Paytaka kunanmi rimasha.
Imallichik

 Ñukaka kaynami yachakurkani.
imallichik

Kay yachaytaka kayami tukuchisha.
Imallichik

3.5.3 Mashnayachik imallichik
Kay mashnayachik imallichikkunaka mashna rurakuktami rikuchin.

Mashnayachik
imallichik
asha
achka
ninanta
tawka
pishilla

Shina:
Kayami achkata tushusha.
Imallichik

Paykunaka ashallatami mikun.
Imallichik

Kanka pishita upyapay.
Imallichik

Yakuka mankapimi hunta tiyan.
Imallichik

3.5.4 Kuskayachik imallichik
Kuska imallichikka, may kuskapi imata munashkata, rurashkata, yuyashkata rikuchinkapakmi kan.
Shina:

Kuskayachik
imallichik
kaypi, chaypi, hawa
kancha, ura, kinraypi
uraypi, hananpi
hawapi, washapi
kuchupi, karupi
llaktapi

Shina:
Ñukapa mamaka chaypimi puñurka
imallichik

Chay allkuka chimpatami yallirka
imallichik
Ñukaka kaypimi yachani
imallichik

Sisa mashika hawapimi pukllanka.
imallichik

3.5.5 Arinik imallichik
Kay imallichikkunaka ima rurayta, yuyaytapash arinichikmi kan.
Shina:

Ari, Rosa wamrapa yayami shamurka.
imallichik

Apukkunamanka ari nishpa rimapanki.
imallichik

3.5.6 Mananik imallichik
Kay imallichikkunaka imapash mana ninkapakmi kan. Kay mana shimiwanmi ninchik.
Shina:

Paykunaka mana rimankachu
imallichik

Chay uchilla wawakunaka manarak killkanata yachanchu.
Imallichik

3.5.7 Ichanik imallichik
Kay imallichiktaka –cha, -chari, -shi shimikukunawanmi shimipi llutachishpa ruray tukunchik.
Shina:

Raymimanka picha shamunka.
Imallichik

Raymimanka pichari shamunka.
Imallichik

Raymimanka pishi shamunka.
imallichik

3.5.8 Harkak imallichik
Kay imallichikkunaka imatapash mana rurachun ninkapakmi kan, chaypakka kay shimikunami tiyan: ñatak, ama, pakta.
Shina:

Hakapi ñatak urmankiman.
imallichik

Paymanka ama willanki.
imallichik

3.6 Imachik.
Imachikkunaka pi rurak, tiyak, munak, kakta rikuchikkunami kan.
Chay imatukushkaka pachapi, runapi rurashkatami rikuchin Imachikkunata riksinkapakka -na shimikuwanmi riksinchik.
Shina:

Ruray Kana Munak Shinakayachik
kallpana
purina
rurana
pawana
llamkana
wampuna
puñuna
puskuna
samana
wakana
rikuna
asina
kuyana
munana
rikuna
piñana
kawsana
wakana
Kana

3.6.1 Rurayta yallichik imachik
Kay imachikkunaka ruraytami shuktakman urmachin, yallichinpash.
Shina:

Michik wamraka wiwakunatami michikun.
ich
Ñukanchikka wawakunatami yachachinchik.
Ich

Pukllakka rumpata haytan.
Ich

 Yuyaykunapika, kay sami imachikkunata riksinkapakka, imatatak, pitatak nishpa tapushpami riksikchayanchik.

Shina:

Michik wamraka wiwakunatami michikun.
Tapuy: pitatak michikun.
Kutichiy: wiwakunata

Shinaka, kay michina imachikmi ruraytaka shuktakman yallichin.

Shina kak imachikkunaka achkami tiyan.

3.6.2 Rurayta mana yallichik imachik
Kay imachikka rurayta mana shuktakman yallichikchu kan, rurakllapitakmi sakirin.
Shina:

Ñukanchikmi asinchik
ich
Kanmi puñunki
ich
Kankunami mancharinkichik
ich
Paymi arman
ich

Kay yuyaykunapi imachikta riksinkapakka, pitak nishpa tapushpami
riksikchayanchik.
Shina:

Kanmi puñunki
Tapuy: pitak puñun
Kutichiy: kan

Shinashpaka, rurakka payllatakmi kashka, rurayka mana shuktakman
yallinchu.

3.6.3 Shinakanayachik imachik
Shinakanayachik imachikka imatapash, imashina kakta rikuchikmi kan. Kay imachikka kana imachikllami kichwa shimipika tiyan. Shina:

 María wawaka alli panimi kan.
ich

Inti mashika pushakmi kan.
ich

Achka kullkimi karka
ich

Mushukmi kanka
ich

Hatun runami kani.
ich

3.6.4 Imachik huniyachik
Kichwa shimipak imachikkunaka –na shimikuwan rikurishpaka mana runata, pachata, yupayta rikuchinchu, chayta rikuchinkapakka imachik sapipimi huniypa shimikukunata llutachinchik, chay shimikukunami runata, pachata, yupaytapash rikuchin.

Shinapash, imachikta huninkapakka hatun imashinayachik pachakunami yanapan, kaykuna: rikuchik pacha, kachachik pacha, rurayachik pacha, munayachik pacha. Chaykunami pi runapi, kunan, yallik, shamuk pachapi, tawkakpi, churashpa yuyaypika rimanchik.

3.6.5 Rikuchik pacha
Rikuchik pachaka imata rurashpa, munashpa, yuyashpapash kunan pachallapitak rikuchikmi kan.

Kunan pacha

Huniyachik Shimikuna
Ñuka tushuni
kan tushunki / kikin tushupanki
pay tushun
Ñukanchik tushunchik
kankuna tushunkichik
kikinkuna tushupankichik
paykuna tushunkakuna
-ni
-niki-pa-nki
-n
-nkichik
-nki-chik
-pa-nki-chik
-n-kuna

 Yallishka pacha

Huniyachik Shimikuna
Ñuka tushurkani
kan tushurkanki
kikin tushuparkanki
Pay tushurka
Ñukanchik tushurkanchik
Kankuna tushurkankichik
kikinkuna tushuparkankichik
Paykuna tushurkakuna
-rka-ni
-rka-nki
-pa-rka-nki
-rka
-rka-nchik
-rka-nki-chik
-pa-rka-nki-chik
-rka-kuna

 Sarun pacha

Huniyachik Shimikuna
Ñuka tushushkani
kan tushushkanki
kikin tushupashkanki
Pay tushushka
Ñukanchik tushushkanchik
Kankuna tushushkankichik
kikinkuna tushupashkankichik
Paykuna tushushkakuna
-shka-ni
-shka-nki
-pa-shka-nki
-shka
-shka-nchik
-shka-nki-chik
-pa-shka-nki-chik
-shka-kuna

Shamuk pacha

Huniyachik Shimikuna
Ñuka tushusha
kan tushunki kikin tushupanki
Pay tushunka
Ñukanchik tushushun
Kankuna tushunkichik
kikinkuna tushupankichik
Paykuna tushunkakuna
-sha
-nki-pa -nki
-nka
-shun
-nki -chik
-pa-nki-chik
-nka-kuna

3.6.5.1 Kachachik pacha
Kachachik pachaka imatapash sinchita rimashpa, kachashkata rurachun, munachunpashtami rikuchin.
Shina:

Huniyachik Shimikuna
kan tushuy / kikin tushupay
kankuna tushuychik
kikinkuna tushpaychik
-y / -pa -y
-y -chik /
-pa-y-chik

 Kankunaka raymipi tushuychik

3.6.5.2 Rurayachik pacha
Rurayachik pachaka ima munashkata, rurashkata rikuchinkapakmi kan.
Shina:

Pay tushunman karka

Huniyachik Shimikuna
Ñuka tushuyman
kan tushunkiman /
kikin tushupankiman
Pay tushunman
Ñukanchik tushunchikman
Kankuna tushukichikman
kikinkuna tushupankichikman
Paykuna tushuykunaman
-y -man
-nki-man /
-pa -nki- man
-n-man
-nchik -man
-nki-chik -man
-pa -nki -chik -man

3.6.5.3 Munayachik
Munayachik pachaka runakunata ima kashkatapash maykan pachapi ruranatami munakushkata rikuchin.
Shina:

Huniyachik Shimikuna
Ñuka tushuchun
kan tushuchun
pay tushuchun
kankuna tushuchun
kankuna tushuchun
paykuna tushuchun
-chun
-chun
-chun
-chun
-chun
-chun

Ñuka tushuchun nishpaka uptami shamusha