SHUKNIKI Kichwashimi wiñaykawsay |
ISHKAYNIKI Shimi uyarik kancha |
KIMSANIKI Shimikancha |
||
CHUSKUNIKI Shimikukancha |
kawsaypura | PICHKANIKI YuyayAwariy |
Kimsaniki
Tantachiyachay
3.1 Rikchay Awariy
Shimiku yuyay awariyka, shimikuna shimikukunawan awarishpamichikan chikan achiklla yuyaykunata allichin.
Shina:
Ishkayshimi kawsaypurapi yachachikkunami kichwa
shimitaka ashtawan allichishpa katinkakuna.
Kichwa shimipika shimikuna, shimi sapikuna, shimikikunapashmi tiyan.
3.1.2 Shimimanta yachay
Kichwa shimika shuk kallari unanchatami charin, kay shimikunaka shuktak shimikunawan, shimikukunawanpash awarishpami pakta yuyayta kun.
Shina:
shuti | Unancha |
Aliku | wiwa, kanik, maytapash purik, aychata mikuk, chusku chakita charik, wasi kamak |
Warmi | sumak, mishki, chichuyak, alli shunkuta charik, wawakunata ashtawan kuyak, sisa shina |
Wasi | runakunata katak, rumiwan rurashka, allpawan rurashka, hatun, uchilla, mawkak, mushuk, yurak, killu |
3.1.3 Shimipa sapi, imachikpa sapi
Kichwa shimipika ishkay sami sapimi tiyan (shutipa sapi, imachikpa sapi).
Shina:
Shuti sapi | Imachikpa sapi |
akcha- allku- maki- uma- |
miku- tushu- puri- shuyu- |
3.1.4 Shimipa shimiku
Chay shimikunapimi shuk, ishkay kimsa, shimikukunata yapachishpaka shuktak sumak hatun unanchata kun, chaymantami kichwataka yaparik shimi ninchik.
Shina:
Shimi-shimiku
wasi
wasi-man
wasi-man-lla
wasi-man-lla-tak-mi
Imachik-shimiku
tushu-
tushu-n
tushu-na-lla
tushu-na-lla-man
tushu-na-lla-tak-mi
3.2 Yuyaypa shimikuna
Kichwa shimipash tukuy shimikunashinallatakmi kan, shinaka, achka shimikunatami charin, chay shimikunaka sapan unanchata, ima kaktapashmi rikuchin, chaykunata alli yachashpami yuyaykunatapash alli rurashun, ashtawanka mana shuktak shimita hawalla hapishpa rimankapak.
3.2.1 Shutikuna
Shutikunaka tukuy ima tiyakkunapa, (runakuna, wiwakuna, yurakuna, imakunatapash) shutimi kan. Shinaka, chay tiyakkunaka, ukkuta charik, mana ukkuta charikkunpashmi tiyan.
Shina:
Ukkuwan | Mana ukkuwan |
ushushi linllin rumi yura kawitu kuytsa añanku allku urku hachi |
apunchik wayra kawsahy kuyay llaki wakay supay samay yuyay aya |
3.2.2 Ukkuyuk shutikuna
Kay shutikunaka ukkuta yarikunawan rikunalla, hapinalla shutikunatami rikuchin.
Shina:
tanta rasu allku pani |
uksha wasi wawa papa |
churi misi urku kawitu |
allpa kuchi maki wasi |
mayu runa kucha sisa |
3.2.3 Mana ukkuyuk shutikuna
Kay shutikunaka yuyayllapi tiyakkunatami shutichin, shinaka yarikunawanpash mana rikuyta ushachikchu.
Shina:
kuyay apunchuk samay munay ayllukawsay aya |
millay supay allikay ankaylli nanay |
piñay wayra kasikay kawsay sumak |
iñiy pachakamak sasa chiri rupay |
wakay yuyay usya |
3.2.4 Kikin shutikuna
Kay shutikunaka tawkapuramanta kikinpayachishpa shutichishka shutimi kan. Shinaka runa, wiwa, urku, llakta, kiti, shuktakkunapakpash shutikunami kan.
Runa | Wiwa | Urku | Llakta | Kiti | Yachanawasi |
Manuel tamya yakusamay humanti |
tarzán chitamuru murilla pinicho |
Chimborazo Altar Tungurahua Reventador Pichincha Buerán Imbabura Chivato |
Rumipampa Kisapincha San Juan Cayambe |
Quito Ambato Ibarra Loja Tena |
16 de Noviembre Mons. Leonidas Proaño |
3.2.5 Tukuy, purun shutikuna
Kay shutikunaka mana chikanyachishpa shutichinkapakmi kan.
Shina:
Runa | Wiwa | Kuska | Tiyak |
Warmi Kusa wawa kuytsa ushushi pushak kushipata |
allku wakra taruka ukucha llama wiwika |
marka llakta kiti suyu ayllullakta pampa |
urku yachanawasi sacha antanikichik (computadora) |
3.2.6 Shukyachishka shutikuna
Kay shutikunaka ishkay shutimanta shuk shutita wiñachishkami kan.
Shina:
yachanawasi mishkimuru killkanapirka killkanakaspi killkanapanka wasikamak ishkayshimi |
allullakta antanikichik mamallakta |
pushak kamay kurikinti mamakamachik |
Wakin wiñachishka mushuk shimikunataka, tantachishpami shuk shimishinallatak killkana kanchik.
Shinapash, kay shimikunaka mana tantachishpa killkay tukunchikchu.
Mishki uchu, ishpana uku, yachana uku, mikuna uku, rumi utku, mana alli.
3.3 Shutiranti
Shutirantika runapa shutikunata mana shutichishpa rikuchinkapakmi kan.
Shina:
ñuka pi
pay chay
maykan wakin
José mashika, hatun antanikichiktami rantishka.
Shuti
Payka hatun antanikichiktami rantishka.
Shutiranti
3.3.1 Runapa shutiranti
Kay shutirantika runakunapa kikin shutita mana nishpa rikuchinkapakmi kan.
Shina:
Sapalla | Tawka |
ñuka kan, kikin pay |
allullakta antanikichik mamallakta |
- Ñukaka mishki lumutami mikuni.
- Kanmi ayllullaktapi yanapanaman rinki.
- Payka hatun yuyaytami charin.
Tawkak runapa shutirantiwan yuyaykuna.
- Ñukanchikmi kichwa shimitaka sumakta killkakunchik.
- Kankunaka allpapimi llankashpa shaykushkankichik.
- Paykunapash wawakunamanmi mishkimuruta karan.
3.3.2 Rikuchik shutiranti
Kay shutirantika, pi runata mana shutichishpa rikuchinkapakmi kan
Sapalla | Tawka |
ñuka kan, kikin pay |
allullakta antanikichik mamallakta |
Yuyaykunapika shinami ninchik:
Kaymi pukllarka.
Chaymi kamirka.
Shuk allkumi kaykunata kanishka.
Chaykunata kayamuy.
3.3.3 Tapuchik shutiranti
Tapuchik shutirantika runa ima rurakukta tapukmi kan. Shinapash tapuk shutirantita rurankapakka –tak shimikuwan yapachishpami ruranchik.
Shina:
Tapuk shutiranki | -tak shimikuwan | Yupaypi |
Pi ima maykan maypi mashna |
pitak imatak maykantak mashnatak |
Pitak shamun Imatak mikunki Mayhantak pukllakun Mashnatak tiyan |
3.3.4 Mashnachik shutiranti
Kaykunaka maykan runa mana achiklla kakta rikuchinkapakmi kan.
Shina:
Sapalla | Tawka |
wakin mana pi mana ima pimi mayhan |
wakinpash mana pipakpash mana imapash imapash mayhanpash |
Shina:
Wakinkunaka chay llaktapika kichwata mana alli rimanchu.
Mana pi ukupika tiyakunchu.
Mana ima kay ashankapika tiyanchu.
Pipash Kunanka ñukawan richun.
Maykanpash yakuta aparinaman rinami kan.
Mana tukuykuna tiyakpika chay –pash shimikutami churashpa ashtawan shutirantita ruranchik.
Shinallatak, wakinpika –cha, -chari shimikukunawanmi shimipi churashpa suyu shutirantita ruranchik.
Shina:
picha imacha mashnacha kaycha |
pichari imachari mashnachari kaychari |
Shina:
Picha chay llaktapika kichwata mana alli riman
Picha rinka
Pichari kunanka wasimanka rinka
Mashnachari shamunka
Rikchak shutiranti
Kay pi, maykan, ima, may, mashna shutirantikunaka maykan yuyaykunapika mana tapuk shutiranti tukunchu; ashtawanka pi imata rurashkatami rikuchin.
Shina:
Pi ñukata yanka rimakka kaypimi kan
Pimi ñukata yanapawarka, kaypi kashka.
Maykan makasha nikka, kaypi kan.
3.4 Shutillikuna
Shutillikunaka shutikuna imashina kakta, mashna kakta, maykan kakta, shuktakkunatapashmi rikuchin. Chayta rikuchinkapakka shutipa ñawpakpimi churanchik.
Shina:
Sutilli | Shutilli shutiwan |
hatun yana ishkay chawpi maykan sumak |
hatun misi yana allku ishkay atuk chawpi tanta mayhan warmi sumak kusa |
Maykan shutikunaka shuktak shutipa ñawpakpi rishpaka shutillishinami tukun, shinaka, shutita shukyachik kashkamantami shina rikurin.
Shina:
runa aycha
rumi shunku
urku rumi
rumi urku
kasha pampa
uksha wasi
yaku pishku
ushku rumi
3.4.1 Imakak shutillikuna
Kay shutillikunaka shuti imashina kashkatami rikuchin.
Shina:
hatun wirasapa ñañu alli malta |
uchilla suni kutu kasi paya |
irki patak yana kushi |
sumak raku puka tsala |
Shina:
Uchilla wawami sumakta tushukun
shutilli shuti
Payka sumak yuyaytami charin.
shutilli shuti
Sisa mashika puka antawatami rantishka.
shutilli shuti
3.4.2 Rikuchik shutillikuna
Rikuchik shutillikunaka kichwapika mana tiyanchu, ashtawanka rikuchik shutirantikuna shutikunapak ñawpakpi rishpami shutilli tukun, kaykunami kan: kay, kaykuna, chay, chaykuna.
Shina:
Kay muchikuta ñukaman kuway.
shutilli shuti
Ñukanchikka chay llaktamanmi rinchik.
shutilli shuti
Kikinpayachik shutillikuna
Kichwa shimipi kikinpayachik shutillikunaka mana tiyanchu, shinapash shutirantikunapi –pa, -pak shimikuta llutachishpa shutillishinata rikurishpaka, kikinpa kashkatami shukyachin.
Shina:
-pa shimikuwan | -pak shimikuwan |
ñuka-pa kan-pa pay-pa ñukanchik-pa kankuna-pa |
ñuka-pak kan-pak pay-pak ñukanchik-pak kankuna-pak |
Inti mashimi ñuka pa churita pusharka.
Kpy. sh
Pay-pa ushushika sumaktami yanun
Kpy. shll
Maria mashipakmi antawataka rantirka
Kpy. shll
3.4.3 Yupay shutillikuna
Yupana shutillikunaka shutikunata, imatapash yupankapakmi kan, chaykunaka shinami rakirin:
Shukllayupana
Shukkuna | Chunkakuna | Patsakkuna | Warankakuna | Hunukuna |
shuk ishkay kimsa chusku pichka sukta kanchis pusak iskun |
shuk chunka ishkay chunka kimsa chunka chusku chunka pichka chunka sukta chunka kanchis chunka pusak chunka iskun chunka |
shuk patsak ishkay patsak kimsa patsak chusku patsak pichka patsak sukta patsak kanchis patsak pusak patsak iskun patsak |
waranka | hunu |
José pushakka 4 punchatami Quito kitipi kan.
Kay yachanawasipika 20 yachakukmi tiyan.
Killapika 300 dolar kullkitami hapini.
4 killakipa 1200 dolar kullkitami hapini
12 hunu rurakunami kay mamallaktapi kawsanchik
(Yupaykunataka kichwa shimipimi rimana kanchik)
Nikiyupay
Nikiyupanaka pi, ima katishka katishkata yupankapakmi kan, shina
yupankapakka –niki shimikutami yupaypi llutachishpa yupana kan.
Shina:
Niki yupay | kichwapi rimay |
1º 2º 3º 4º 5º 6º 7º 8º 9º 10º 15º |
shukniki ishkayniki kimsaniki chuskuniki pichkaniki suktaniki kanchisniki pusakniki iskunniki chunkaniki chunka pichkaniki |
Kallpak Inti mashika 10º washapimi shamun.
(Niki yupaykunatapash kichwa shimipimi rimana kanchik)
Pakiriy yupay
Chawpiriy yupayka ima charishkata ishkaypi, kimsapi, chuskupi, mashnapipash chawpishkata rikuchinkapakmi kan.
Shina:
3/4 chusku pakimanta kimsa.
4/4 chusku pakimanta chusku
5/6 sukta pakimanta pichka.
Shuk yachakukka 4/6 tatki pintutami rantin.
3.4.4 Mashna shutillikuna
Kay shutillikunaka pipash imapash amsalla kashkatami rikuchin.
wakin achka |
tukuy asha |
tawka pishi |
shuktak yapa |
Shina:
3/4 chusku pakimanta kimsa.
4/4 chusku pakimanta chusku.
5/6 sukta pakimanta pichka.
Shina:
Wakin runakunaka sumaktami takin.
shutilli shuti
Kaypika tukuy wawami yachakun.
shutilli shuti
Antisuyumanta yachachikkunaka achka kullkitami charin.
shutilli shuti
Kichwa yachaymanka shuktak mashitami apamuna kanchik.
shutilli shuti
Shutillikunata imashina rimana, killkanamanta.
Yuyaypika shuk shuti shunku tukukpika shuk, ishkay, tawka shutillikunawanmi ruranchik, shina kakpika shutillikunaka shukyachikkunami kan.
Shina:
chaypi shutilli |
hatun shutilli |
wasi shuti |
|
chay shutilli |
sumak shutilli |
kuyaylla shutilli |
warmi shuti |
3.5 Imallichikkuna
Imallichikkunaka imachikpa ñawpakpi rishpaka imachikkunatami shukyachik kan. Shinallatak, imachikkunawan, shutillikunawanpash tantarinkunallami.
Shina:
Allimantami yallikun.
Taytaka tutamantami hatarirka.
Kayami achkata tushusha.
Apukkunamanka ari nishpa rimapanki.
3.5.1 Imashinayachik imallichik
Kay imallichikkunaka imachikkuna imashina kaktami rikuchin.
Imashinayachik imallichik |
sinchi ñutu alli millay hawalla |
Sumakllatami tushun
imallichik
Allimantami yallikun
imallichik
Ninantami pukllan
imallichik
Hawallami ruran
imallichik
3.5.2 Pachayachik imallichik
Kay imallichikkunaka ima pachapi ruraktami rikuchin, shinapash pachata rikuchik shimikunami imachikpa ñawpakpi rin.
Shina:
Pachayachik imallichik |
kunan kaya kayna puncha wata |
Taytaka tutamantami hatarirka.
Imallichik
Paytaka kunanmi rimasha.
Imallichik
Ñukaka kaynami yachakurkani.
imallichik
Kay yachaytaka kayami tukuchisha.
Imallichik
3.5.3 Mashnayachik imallichik
Kay mashnayachik imallichikkunaka mashna rurakuktami rikuchin.
Mashnayachik imallichik |
asha achka ninanta tawka pishilla |
Shina:
Kayami achkata tushusha.
Imallichik
Paykunaka ashallatami mikun.
Imallichik
Kanka pishita upyapay.
Imallichik
Yakuka mankapimi hunta tiyan.
Imallichik
3.5.4 Kuskayachik imallichik
Kuska imallichikka, may kuskapi imata munashkata, rurashkata, yuyashkata rikuchinkapakmi kan.
Shina:
Kuskayachik imallichik |
kaypi, chaypi, hawa kancha, ura, kinraypi uraypi, hananpi hawapi, washapi kuchupi, karupi llaktapi |
Shina:
Ñukapa mamaka chaypimi puñurka
imallichik
Chay allkuka chimpatami yallirka
imallichik
Ñukaka kaypimi yachani
imallichik
Sisa mashika hawapimi pukllanka.
imallichik
3.5.5 Arinik imallichik
Kay imallichikkunaka ima rurayta, yuyaytapash arinichikmi kan.
Shina:
Ari, Rosa wamrapa yayami shamurka.
imallichik
Apukkunamanka ari nishpa rimapanki.
imallichik
3.5.6 Mananik imallichik
Kay imallichikkunaka imapash mana ninkapakmi kan. Kay mana shimiwanmi ninchik.
Shina:
Paykunaka mana rimankachu
imallichik
Chay uchilla wawakunaka manarak killkanata yachanchu.
Imallichik
3.5.7 Ichanik imallichik
Kay imallichiktaka –cha, -chari, -shi shimikukunawanmi shimipi llutachishpa ruray tukunchik.
Shina:
Raymimanka picha shamunka.
Imallichik
Raymimanka pichari shamunka.
Imallichik
Raymimanka pishi shamunka.
imallichik
3.5.8 Harkak imallichik
Kay imallichikkunaka imatapash mana rurachun ninkapakmi kan, chaypakka kay shimikunami tiyan: ñatak, ama, pakta.
Shina:
Hakapi ñatak urmankiman.
imallichik
Paymanka ama willanki.
imallichik
3.6 Imachik.
Imachikkunaka pi rurak, tiyak, munak, kakta rikuchikkunami kan.
Chay imatukushkaka pachapi, runapi rurashkatami rikuchin Imachikkunata riksinkapakka -na shimikuwanmi riksinchik.
Shina:
Ruray | Kana | Munak | Shinakayachik |
kallpana purina rurana pawana llamkana wampuna |
puñuna puskuna samana wakana rikuna asina |
kuyana munana rikuna piñana kawsana wakana |
Kana |
3.6.1 Rurayta yallichik imachik
Kay imachikkunaka ruraytami shuktakman urmachin, yallichinpash.
Shina:
Michik wamraka wiwakunatami michikun.
ich
Ñukanchikka wawakunatami yachachinchik.
Ich
Pukllakka rumpata haytan.
Ich
Yuyaykunapika, kay sami imachikkunata riksinkapakka, imatatak, pitatak nishpa tapushpami riksikchayanchik.
Shina:
Michik wamraka wiwakunatami michikun.
Tapuy: pitatak michikun.
Kutichiy: wiwakunata
Shinaka, kay michina imachikmi ruraytaka shuktakman yallichin.
Shina kak imachikkunaka achkami tiyan.
3.6.2 Rurayta mana yallichik imachik
Kay imachikka rurayta mana shuktakman yallichikchu kan, rurakllapitakmi sakirin.
Shina:
Ñukanchikmi asinchik
ich
Kanmi puñunki
ich
Kankunami mancharinkichik
ich
Paymi arman
ich
Kay yuyaykunapi imachikta riksinkapakka, pitak nishpa tapushpami
riksikchayanchik.
Shina:
Kanmi puñunki
Tapuy: pitak puñun
Kutichiy: kan
Shinashpaka, rurakka payllatakmi kashka, rurayka mana shuktakman
yallinchu.
3.6.3 Shinakanayachik imachik
Shinakanayachik imachikka imatapash, imashina kakta rikuchikmi kan. Kay imachikka kana imachikllami kichwa shimipika tiyan. Shina:
María wawaka alli panimi kan.
ich
Inti mashika pushakmi kan.
ich
Achka kullkimi karka
ich
Mushukmi kanka
ich
Hatun runami kani.
ich
3.6.4 Imachik huniyachik
Kichwa shimipak imachikkunaka –na shimikuwan rikurishpaka mana runata, pachata, yupayta rikuchinchu, chayta rikuchinkapakka imachik sapipimi huniypa shimikukunata llutachinchik, chay shimikukunami runata, pachata, yupaytapash rikuchin.
Shinapash, imachikta huninkapakka hatun imashinayachik pachakunami yanapan, kaykuna: rikuchik pacha, kachachik pacha, rurayachik pacha, munayachik pacha. Chaykunami pi runapi, kunan, yallik, shamuk pachapi, tawkakpi, churashpa yuyaypika rimanchik.
3.6.5 Rikuchik pacha
Rikuchik pachaka imata rurashpa, munashpa, yuyashpapash kunan pachallapitak rikuchikmi kan.
Kunan pacha
Huniyachik | Shimikuna |
Ñuka tushuni kan tushunki / kikin tushupanki pay tushun Ñukanchik tushunchik kankuna tushunkichik kikinkuna tushupankichik paykuna tushunkakuna |
-ni -niki-pa-nki -n -nkichik -nki-chik -pa-nki-chik -n-kuna |
Yallishka pacha
Huniyachik | Shimikuna |
Ñuka tushurkani kan tushurkanki kikin tushuparkanki Pay tushurka Ñukanchik tushurkanchik Kankuna tushurkankichik kikinkuna tushuparkankichik Paykuna tushurkakuna |
-rka-ni -rka-nki -pa-rka-nki -rka -rka-nchik -rka-nki-chik -pa-rka-nki-chik -rka-kuna |
Sarun pacha
Huniyachik | Shimikuna |
Ñuka tushushkani kan tushushkanki kikin tushupashkanki Pay tushushka Ñukanchik tushushkanchik Kankuna tushushkankichik kikinkuna tushupashkankichik Paykuna tushushkakuna |
-shka-ni -shka-nki -pa-shka-nki -shka -shka-nchik -shka-nki-chik -pa-shka-nki-chik -shka-kuna |
Shamuk pacha
Huniyachik | Shimikuna |
Ñuka tushusha kan tushunki kikin tushupanki Pay tushunka Ñukanchik tushushun Kankuna tushunkichik kikinkuna tushupankichik Paykuna tushunkakuna |
-sha -nki-pa -nki -nka -shun -nki -chik -pa-nki-chik -nka-kuna |
3.6.5.1 Kachachik pacha
Kachachik pachaka imatapash sinchita rimashpa, kachashkata rurachun, munachunpashtami rikuchin.
Shina:
Huniyachik | Shimikuna |
kan tushuy / kikin tushupay kankuna tushuychik kikinkuna tushpaychik |
-y / -pa -y -y -chik / -pa-y-chik |
Kankunaka raymipi tushuychik
3.6.5.2 Rurayachik pacha
Rurayachik pachaka ima munashkata, rurashkata rikuchinkapakmi kan.
Shina:
Pay tushunman karka
Huniyachik | Shimikuna |
Ñuka tushuyman kan tushunkiman / kikin tushupankiman Pay tushunman Ñukanchik tushunchikman Kankuna tushukichikman kikinkuna tushupankichikman Paykuna tushuykunaman |
-y -man -nki-man / -pa -nki- man -n-man -nchik -man -nki-chik -man -pa -nki -chik -man |
3.6.5.3 Munayachik
Munayachik pachaka runakunata ima kashkatapash maykan pachapi ruranatami munakushkata rikuchin.
Shina:
Huniyachik | Shimikuna |
Ñuka tushuchun kan tushuchun pay tushuchun kankuna tushuchun kankuna tushuchun paykuna tushuchun |
-chun -chun -chun -chun -chun -chun |
Ñuka tushuchun nishpaka uptami shamusha