SHUKNIKI Kichwashimi wiñaykawsay |
ISHKAYNIKI Shimi uyarik kancha |
KIMSANIKI Shimikancha |
||
CHUSKUNIKI Shimikukancha |
kawsaypura | PICHKANIKI YuyayAwariy |
Chuskuniki
Tantachiyachay
4.1 Shimikukancha
Shimikukunaka uchilla shimikishinami kan, shinaka shutiwan, shutirantiwan, shutilliwan, imachikwan, imallichikwan llutarishpaka shuktak shimi, ashtawan achiklla unanchatami kun. Shinapash,wakchalla rikurishpaka ima unanchata mana achikkllata charinchu.
Shinami kichwa shimitaka yaparik shimi ninchik. Shinaka, shimi sapipi yaparishpami yuyaykunata shuktakyachishpa rikuchin. Kay yaparik shimikukunaka shuti shimikukuna imachik shimikukunami tiyan.
Shina:
sisakuna | killaman | rurarka | pawanki |
sisawan | killami | rurani | pawasha |
4.1.1 Shutikanchapa surkuk shimikukuna
Kay shimikukunaka shutikancha shimikunallapimi (shuti, shutiranti, sutilli, imallichik) llutarin. Shinaka surkuk, patarik, kuyurik shimikukunapimi rakirin.
4.1.2 Shutimanta shutiyachik
Shutimanta shutiyachik shimikukunaka shutipi llutarishpaka shuktak shutillatakmi surkun. Chayta rurankapakka - kamak, -yuk, -sapa, -pampa, -ku, -wa, -lla, -ruku, -kancha, -siki shimikukunami tiyan.
-yuk.
Kay –yuk shimikuka pi charishka yuyaytami kun. Charichik nishpami
riksinchik.
Shina:
Kullki Kullkiyuk
Pedro yachachikka kullkiyukmi kan
Allpayuk runami shamushka.
-kamak
Kay -kamak shimikuka, shutita shuktakman tikrachishpa pipash ima
ruraktami rikuchin.
Shina:
Wasi Wasikamak
Ñukami shuk wasikamakta mashkakuni.
Shuk mashimi paypa wakrakamakman achka kullkita kurka
-sapa, -ruku, -siki
Kay -sapa, -ruku, -siki shimikukunaka imatapash hatunyachishpa, yapachishpa, mirachishpa, kamishpa, yanka kamishpapash yuyaykunatami kun. Hatunyachik nishpami riksinchik. Shina:
Sarayaku warmikunaka akchasapami kan.
Kuytsaka yuyaysapami kan.
Wakin challwaka tullusapami kan.
Chay chinirukuka yapata chinin.
Kikinpa mankarukuta mañachipay.
Wakin challwaka tullurukumi kan.
Sarayaku warmikunaka puñuysikimi kan.
Llullu wawaka wakaysikimi kan.
Shinapash, -siki shimikuka mana tukuypichu churanalla kan, ashtawanka asishpa, kamishpa shinami rikuchinchik.}
-ku, -wa, -lla
Kay -ku, -wa, -lla shimikukunaka imatapash shunkuwan, kuyaywan, uchillashina, llakiwan, sapallatapash rikuchinkapakmi kan. Kuyachik, uchillayachik nishpami riksinchik.
Shina:
Ñukapa panikumi shamushka.
Kanpak wakrakuka wakashpami shayakun.
Ñukaka mamakutami kuyani.
Ñukapa misiwatami makanki.
Paypa mashiwatami makanki
Ñukapa umawatami nanakun.
Ñukapa panilla, wakashpallami kawsan.
Ñukapa wawalla, llakimari tukushkanki
Maykan llaktakunapika -lla shimikuka sapalla kashkatami rikuchin.
Shina:
Ñukapa panillami shamushka.
Ñukapa wasipika wawakunallami sakirirka.
Ñukaka mamallatami kuyani.
-kancha, -pampa
Kay -kancha, -pampa shimikukunaka imatapash tantachishpa, kanchayachik, shukshinalla kashkatami rikuchin. Shinaka, wiwakunawanmi ashtawan mutsurin.
Shina:
Punasuyumanta ayllukunaka llamakanchatami charin.
Ozogoche kuchapika pishkukanchami wañunkuna.
Wawakunaka kiwapampapimi pukllakun.
Sisapampatami rikuni.
4.1.3 Imachikmanta shutiyachikkuna
Imachikmanta shutiyachik shimikukunaka imachikpi llutarishpaka shuti, shutikancha shimitapashmi surkun. Chayta rurankapakka -y, -na, -k, -shka, -shpa shimikukunami tiyan.
-y, -na
Kay -y, -na shimikukunaka imachikmanta shutiyachikmi kan.
Shina:
Chay runaka mikuytami ashtawan munan.
Yuyay mashika pukllanatami rantisha nin.
Kamchana ukuka kunukmi kan.
Ishpana ukuka ashnakunmi.
-k
Kay shimikupash imachikkunata shutiyachikmi kan.
Shina:
Chay warmika michikmi kan.
Wamraka yachakukmi kan.
-shka
Kay –shka shimikuka imachikpa ruray tukurishkatami rikuchishpa shutiyachin, chaymantami tukuchik shimiku ninchik.
Shina:
Unkushka runaka hampirikunmi.
Wañushka runaka mana tikrankachu.
-shpa.
Kay –shpa shimikuka ima rurashkata tukuchishkata rikuchishpa shutiyachikmi kan.
Shina:
Kuri taytaka lluchushpami shamun.
Tamia mashika machashpami purin.
4.1.4 Patarik shimikukuna
4.1.4.1 Tawkachik
Ña hawapi nishkata hapishpa -kuna shimikumi shutikanchapi llutarishpaka tawkata rikuchin.
Kutin, -nchik shimikuka shukniki tawkayachik shutirantipillami llutarishpa tawkachin.
Shina:
runakuna |
paykuna wawakuna |
ankakuna ñukanchik |
4.1.4.2 Urmayachik shimikukuna
Shutikancha shimiwan tinkirishpaka chikan chikan shimi unanchatami kun. Kaykunashi
Shimiku | Ima Unanchata kun | Shina |
-ta | paktachikmi kan yallik paktachiy shutilliwanlla tinkichik |
Quito llaktatami rin Tantanami mikuni Allitami takinki |
-pa | Kikinpayachik | Ñukapak yayami shamun Mario runapa churimi kan |
-pak | Shuktak pachayachik shuktak chaskichik |
Kayapakmi shamuni Ushushipakmi rantirka |
-pi | kuskayachik | Saraguro llaktapimi kawsani Markapimi churashka |
-man | maymanyachik katiy paktachik |
Urkumanmi rin Allkumanmi karan |
-manta | shamuchik imamanta rurashka rikuchik imamanata rimachik imarayku kak |
Antisuyumantami chayamuni Markaka allpamantami rurashka kan Yakumantami yachachikun Tamyamantami urmarka |
-kama -wan |
chayachik imawan kata rikcuchik piwan kata rikuchik |
Wawaka mayukamami rirka Wamraka rumpawanmi pukllan Yachachikka warmiwanmi rin Ernesto mashiwanmi killkani |
-pura | chaypurata rikuchik | Karipurallami upyan Kuytsapurami tushun |
-rayku | imarayku kakta rikuchik shukpak rantita rikuchik |
Pukllanraykumi shamuni yachanaraykumi shamuni |
4.1.4.3 Shutikanchapa shimikukuna
Patarik | ||||
Shimi | Surkuk | Tawkayachik | Urmayachik | Kuyurik |
allku miku |
Shutimanta surkuk: -yuk -kamak Kuyayachik, uchillayachik: -ku -lla -wa Millanachik, hatunyachik. -ruku -sapa -siki Imachikmanta shutiyachik -k -na -y -shka -shpa |
-kuna ( -nchik) |
pak pa man pi rayku wan pura shina kama (n) manta kancha pampa |
mi shi chu chari mari tak cha ka rak pash |
4.2. Imachikpa shimikukuna
Kay shimikukunaka imachikpimi llutarin. Shinaka surkuk, patarik, kuyurik shimikukunami tiyan.
4.2.1. Imachikmanta surkuk shimikukuna
Kay shimikukunaka imachikllapimi llutarin. Shinaka surkuk, patarik, kuyurik shimikukunapimi rakirin.
4.2.1.1. Imachikmanta imachikyachik.
Imachikmanta llukshichik shimikukunaka mushuk imachikkunatami llukshichin. Kayshina:
-naya
Kay -naya shimikuka ima munayyachikmi kan. Shinallatak shutitapash imachikpimi tikrachin.
Shina:
Mishki muyutami mikunayan.
Ñukataka puñunayanmi.
Ñukataka wasinayanmi
-raya
Kay -raya shimikuka imatapash katirurayachikmi kan. Katirurachik nishpami shutichinchik.
Shina:
Mishkitaka mikurayanimi.
Palantataka tarpurayanimi.
Mishki murutami mikurayani.
Ñukanchikka saratami rikurayani.
-ykacha
Kay -ykacha shimikuka, maypipash rurak, kaypi, chaypi, imatapash yankalla ruraktami rikuchin. Maypipash rurak ninchikmi.
Shina:
Maykan karikunaka upyaykachanllami.
Misika ukupi puriykachanmi.
Unkukka puñuykachanmi.
-chi
Kay -chi shimikuka imatapash shuktakman rurachiymi kan.
Shina:
Wamramanka hampi yakuta upyachinki.
Payka sumak wawatami armachikun.
-naku
Kay -naku shimikuka rantin rantin ruraktami rikuchin.
Shina:
Yayakunaka tantanakuypimi rimanakun.
Wawakunaka rumpawan pukllanakun.
Paykunaka papata pallanakun.
-ku
Kay -ku shimikuka ima ruraytapash unay yachinkapakmi kan.
Shina:
Yayaka wawatami kuyakurka.
Warmi wakraka kiwatami mikukun.
Mamaka sarata tarpukun.
–ri
Kay –ri shimikuka rurashkata kikinllapitak kaktami rikuchin.
Shina:
Rirpupimi rikurini.
Kuchapimi ñawita mayllarikuni.
Ñukaka akchata ñakcharini.
-mu
Kay -mu shimikuka payllatatak ima rurashka shamuywanpash
rikuchikmi kan.
Shina:
Chakrapi chiwillata tarpumuni.
Kucha manyata purimusha.
Uramanta tikramuni.
-wa
Kay –wa shimikuka llakiwan ima rurayta, rimayta pi chayachiktami rikuchin.
Shina:
Makinchuta karaway.
Chay pankata rikuchiway.
Ñukapa shunkuta rikuway.
-pay
Kay -pay shimikuka kuyaywan yupaychashpa rimankapakmi kan.
Shina:
Yaykupay. mikupay, karapay, killkapay
Wawaman chuchuchipay.
4.2.1.2 Shutimanta imachikyachik
Shutimanta imachikyachik shimikukunaka shutipi llutarishpaka imachiktami surkun. Chayta rurankapakka –ya, -lli, -chi shimikukunami tiyan. Imachikpi tikrachishpaka ña imatapash huninata ushanllami.
Shina:
Shutikancha | -ya |
wasi tuta puncha yaku chumpi chumpi |
wasiyani tutayasha punchayani yakuyani chumpillichini chumpillini |
Atukta hapisha nishpami tutayani.
Kushilluka chinkarishpami punchayan.
Chay wirami intiwan yakuyan.
Kuri chumpiwanmi chumpillini.
Chirikpika kaywan kunkallinki.
Kay tupuwan pachalliy.
Inti taytami wasichikun.
Killa mamaka wawatami chumpichin.
Taytaka hawa pampapimi yantachikun
4.2.2. Patarik shimikukuna
Patarik shimikukunaka charikta, rikuchikkunata, mashna kakta, shuti ima tukushkata rikuchikmi kan
4.2.2.1. Runayachik shimikukuna
Sapalla | Tawka |
Shamu- -ni ka- -nki shamu- pa -nki taki- -n |
Tushu- -nchik llamka- -nkichik llamka-pa-nki-chik shuyu- -nkuna |
Shinaka kaykunami kan:
-ni -nki -n -nchik -nkichik -nkuna |
Shukniki sapalla runata rikuchik. Ishkayniki sapalla runata rikuchik. Kimsaniki sapalla runata rikuchik. Shukniki tawkayachik runata rikuchik. Ishkayniki tawkayachik runata rikuchik. Kimsaniki tawkayachik runata rikuchik. |
4.2.2.2. Tawkayachik shimiku
Mashnayachik shimikukunaka imachikkunapi llutarishpaka mashnapura ruraktami rikuchin, kaykunami kan: -nchik, -chik, -kuna
Sapalla | Tawka |
Ñukami mashkani Kan ñawirinki Paymi awan |
Ñukanchikmi mashkanchik Kankunami ñawirinkichik Paykunami awan (kuna) |
4.3. Kuyurik shimikukuna
Kuyurik shimikukunaka shimi puchukaypi, yuyay puchukaypi, chawpipipash llutarishpaka ari ninkapak, mana ninkapak, tapunkapak, arimana ninkapak, kaychu mana kaychu ninkapakmi kan.
4.3.1. Chanichik shimikukuna.
-mi
Kay shimikuka imatapash ari, shina kakta ninkapakmi kan:
Shina:
Ñukanchikmi kichwa shimitaka sumakta yachakunchik
Ñukanchikka kichwa shimitami sumakta yachakunchik
Ñukanchikka kichwa shimita sumaktami yachakunchik
Ñukanchikka kichwa shimita sumakta yachakunchikmi
-shi.
Kay -shi shimikuka imatapash mana iñishpa, pukllashpa rimankapakmi kan.
Shina:
Payka kayman shamunkashi.
Rasu taytaka Maria kuytsawan sawarinkashi.
Sisa mamashi Sucumbios markaman rishka.
Paykunashi mamallaktata allichinka.
-cha:
Kay –cha shimikuka icha yuyaytami kun.
Shina:
Chayta rirkacha.
Wiwakunaka unkushkacha.
Sachamantacha shamunki.
Sawarinkapak rirkacha.
-chu:
Kay –chu shimikuka tapunkapak mana nik yuyaykunata rurankapakmi
kan.
Shina:
Mana ñukaka kichwata yachanichu
Mana Laura yachachikchu kayman shamun
Mana mamachu Puyo kitiman rin
4.3.2. Tinkichik shimikukuna
-ka
Kay –ka shimikuka ima nishkata chayllapi sakinkapak, yuyaytapash chaypi kuchunkapakmi kan.
Shina:
Rikunkapakka paymi shamurka.
Wiwakunaka pampapimi purikun.
Shuktakkunaka kullkitami kurka.
-pash
Kay –pash / -pish shimikuka shimikunata, yuyaykunatapash tinkichikmi kan.
Shina:
Papatapash, saratapashmi tarpunchik.
Rumiñawi mashipash, Nina mamapash wasimanmi rinkuna.
Riobamba kitimanpash, Cañar kitimanpash rishkamari.
-tak
Kay –tak shimikuka tapunkapak, ukta kutichinkapak, sinchita rimankapak, shuktak shuktak ruraykunatapashmi kun.
Shina:
Maymantatak shamurkakuna.
Imamantatak mana mikurkankichik.
Maykantak rimankacha.
Kayaka ñukatakmi shamusha.
Ñuka munashka muchikutatak apamunki.
Paykunaka yapuntak,tarpuntak.
Kanka puñunkitak mikunkitak.
Warmika yanuntak awantak.
Payka wiwakunawan cebada yurata pallantak saruntak.
-rak
Kay –rak shimikuka ruraytami ñawpachishpa rikuchin.
Shina:
Waskar wawaka killkanrakmi.
Atawalpa runarakmi yachachikun
Apyutarakmi watakuni.
Kanrak mashikunata alli yachachinki.
4.3.3. Sinchiyachik shimiku
-mari
Kay –mari shimikuka ashtawan sinchiyachishpa, aripacha ninkapakmi kan.
Shina:
Sisa yachachikmari rirka.
Karumantamari shamuni.
Chay takiyka sumakmari uyarin.
Quito llaktaka hatunmari rikurin.
-pacha:
Kay -pacha shimikuka ima shimitapash, ima yuyaytapash shina kakpachatami rikuchin.
Shina:
Achik mashika sumaymanapachatami shuyanka.
Rumi mashika achkapachapimi yachanka
Waskar yachakukka yachakpachami kan
Tutamantapacha chaparkani
4.3.4. Harkachik shimiku
-lla
Kay -lla shimikuka imapash chaylla kashkatami rikuchin.
Shina:
Chayllatami ruranki.
Quito llaktamanllami purinchik.
Latacunga llaktamanllami rirkani.
Mana tamyakpika sarallatami pallan.
Ñuka shamunkakama shuyakunkilla.
Kay –lla shimikuka chayllata rurashpa kawsaktami riksichin.
Pukllayllami kawsan.
Puñuyllami tiyan.
Mikuyllami purin.
Wakayllami purin.
-lla
Kay –lla shimikuka sapallayachishpa rimankapakmi kan.
Ñukallami tukuy yuyaykunataka rurarkani.
Kanllami wasimanka rirkanki.
Sapallami kawsakuni.
-lla
Kay -lla shimikuka maykan ayllupakpash rikchak kaktami riksichin.
Shina:
Wawaka yayallami purin.
Kanka mamallami purikunki.
Kanpa churika kanlla umayukmi kan.
Wawaka yayallami kan.
Kanka mamalla purikunki.
Kanpa churika kanlla umayukmi kan.
4.3.5 Imachikpa shimiku.
Sapi | Surkuk | Patarik | Kuyurik | ||||
Runa | Pacha | Runakak | Tawkak | Rurak | |||
Miku- Wasi |
Imachikmanta surkuk -naya -raya -paya -ku -kancha -chi -naku -mu -ri -pa -wa Shutimanta imachikta surkuna -ya -chi -lli -naya |
-wa | -rka -shak -nki -nka |
-ni -nki -n -nchik |
-kuna -nchik -shun -y |
-man | -mi -shi -chu -cha -chari -mari -tak -ka -lla -rak -pash -ari |