• .
  • (+593) 0981 325 128
  • Chat WhatsApp
SHUKNIKI
Kichwashimi wiñaykawsay
  ISHKAYNIKI
Shimi uyarik kancha
  KIMSANIKI
Shimikancha
         
CHUSKUNIKI
Shimikukancha
  kawsaypura   PICHKANIKI
YuyayAwariy

Pichkaniki
Tantachiyachay

 

5.1. Killkay unancha

Yuyayta alli killkankapak, ashtawanka alli yuyayta shuktakman kunkapakka kay iñukanchawanmi kichwa shimipipash killkana kan:

/ . / iñu
/ . / chikan iñu
/ . / katik iñu
/ , / chupa
/ ; / iñu chupa
/ : / ishkay iñu
/ .- / iñu aspi
/ - / aspi
/ ¡ ! / manchariy
( ) winku

Shina:
“Mikunkapak yakuta, tukuy shuktak mikunakunatapash allpa mamamantami surkunchik. Tukuy runakunami allpamanta mikunchik. Allpa mamapimi: runa, wiwa, yurakuna kawsayta kun. Shinaka; ashtawanka, tukuy mashna tiyashkakunapash allpamantami kawsayta charinchik. Allpa mama wakllirishpa tukurikpika mikunapash tukuy mamapachapimi chinkarinka. Runakunapash yarikaywanmi tukuylla wañushpa tukurinchikman”. ¡Ayayay!

5.2. Yuyaykiyachay
Yuyaykikunaka uchilla yuyayshinami kan, chaymantaka yuyaypa shunku, shukyachikkunapashmi tukun. Kichwapa yuyaykikunaka kaykunami kan.

Shuti yuyayki
Imachiyuyayki
Sumak wasi
Tantatami mikun

5.2.1. Shuti yuyayki
Shuti yuyaykika shunkuta, shukyachikpashmi charin; shinallatak shimikukunapashmi chaypika rikurin. Shutipa yuyaykikunapika shutillikunami ashtawan tiyan.
Shina:

 

Kichwa yuyaypika shutillikunami shukyachik tukun. Shinaka, mashna shutilli kashpapash shutipak ñawpapi rishpami shukyachin tukun. Shuti yuyayki ukupi shutilli rikurikpika, paypa shunkumi tukun. Shinallatak, shutipimi shimikukunaka llutarin; shutillikunapika mana ima yaparik shimikukunachu yaykun. Shuti yuyaykipika shutimi paypa shunku tukun.

Shina:

                           shty                           
 Sh         shy      shy       sht        shm.
 mushuk            hatun        wasi-kuna
   
                         shty                           
 Shy         shy           sht        shm.
 chay     sumak          wawa-kuna
                         shty                           
 shy       shy      sht       sht
 Chay     suni             yura-kuna
   
          shty            
 shy     shy      sht
 kimsa   yana   misi

 

5.2.2. Imachik yuyayki
Kay yuyaykika, imachik washapi llutarishpaka yuyaytami paktachishpami ashtawan achikyachin; shinaka: yallipaktachik. katikpaktachik, taririklla paktachikkunami kan.

Shina:

Yachachik Sisaka aychatami mikun
      imll        Sh          ypt          Sh
             Shy                     ichy


uchilla antawatami kayna puncha rantirka
      imll        ypt       ppt      ppto       Sh
                        ichy


Mashika uchilla antawatami paypak churiman kayta puncha rantirka
                imll       ypt             kky          kpt        ppt     ppt       Sh    
                                                             ichy

5.2.2.1 Yallik paktachiy
Kay paktachikka, willakpi pankalla, utkalla imachik rurayta paktachikmi kan. Kay paktachikkunataka –ta shimikuwanmi ruranchik.

Yachachik Sisaka aychatami mikun
      imll        Sh          ypt          Sh
             Shy                     ichy

5.2.2.2 Katiy paktachiy.
Kay paktachikka, willakpi shuktak imachikpi rurashkata paktachikmi kan. Kay paktachikkunaka -man shimikuwanmi ruranchik.
shina:

Inti mashika paypak churimanmi rantirka
      Sh          Kpy  shll   kpt             Sh
             Shy                     ichy

5.2.2.3 Taririklla paktachiy:
Kay paktachikka, willakpi maypi, imakak, imashina imachikpi rurashkata paktachikmi kan. Kaykunaka -pi, -manta, -kama (an) shimikuwanmi ruranchik.
Shina:

Tamya mamaka pampapimi puñun
                Sh         Kuspt        Sh
             shy                     ichy

Tamya mamaka llaktamantami shamun
                Sh         Kuspt            Sh    
             shy                     ichy

Inti mashika Quito kitimanmi rin
        Sh                   Kuspt     Sh
             Shy                  ichy

 Wakinpika, shuk yuyayllapi kimsantin paktachiykunata churashpami rimanchik.

 Mashika uchilla antawatami paypak churiman kayna puncha rantirka
      Sh           ypt                            kpt                      papt             Sh
      shy                                             ichy

5.2.2.4 Imashinayachik:
Kay paktachikka imashina kakta, imashina ruraktapashmi rikuchin.
Kaykunaka –lla shimikuwanmi killkanchik.
Shina:

Allimantallami
Achka llakillami
Killallami
shamusha.
kawsanki.
yanun.

5.2.2.5 Pachayachik:
Kay paktachikka imatapash ima pachapi ruraktapashmi rikuchin.
Kay yuyaykunaka pachata rikuchik shimikunawanmi ruranchik.
Shina:

Wayra chishi pachapimi pukllani.
Tamya tutapimi puñuni.
Chakishka pachapimi tarpuni

5.3 Shuktak Yuyaykunamanta Yachay
Yuyay imashina awarishkata rikukpika yuyaylla, sasa, tinkirishka,
kimirishka yuyaykunatami charinchik.

5.3.1 Yuyaylla yuyaykuna
Kay yuyaykunaka, shuklla imak, shuklla paktachikta charikpimi shina shutichinchik.
Shina:

Wasiman rishun.
     im        ink

Tawka runami shamurka.
             im           ink

5.3.2 Sasa yuyaykuna
Kay yuyaykunaka tawka imachiktami charin. Chay imachikkunaka, wakinpika pakta pakta, wakinpika kimirishkallami rikurin. Kutin imakpi willakpipash, paktachikkunaka rikurinllami.
Shina:

Misika ukuchawanmi pukllan puñunpash
   im                             ink

Yachachikka mashikunawanmi llamkan yachachinpash.
    im                                                     ink

5.3.3 Tinkirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka, shuk, shuk yuyaykunatami charin. Shina yuyaykunata wallpankapakka, -man, -pash, -tak, -rak shimikuwanmi killkanchik rimanchikpash.
Shina:

Rumiñawiman mashika wasiman rin, paypa churika yachanawasiman kallpan.
Mamaka yakuta aparinaman rin, hatun ushushika churanata takshan.
Sisa kuytsaka suruwan ashankata awan, turika allpapi payrak llamkan.
Allkuka wakanpash, kallpanpash.
Ayllukunaka llamkanpash, kipaka mikunpash.
Kanka warmita charinkirak llakinkirak.
Sisa warmika llamata kuchita katuntak rantintak.

5.3.4 Kimirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka hatun yuyay ukupi chayshinalla shuktak yuyaykunami rikurin, shinaka ishkay imachikmi tiyan, shuk imachikka pakta yuyaytami kun, shuktak imachikka katik yuyaytami rikuchin.
Shina:

Kichwa shimita alli yachakpika maypipash alli rimashami.
Kunuk yaku tiyakpika punchantami armasha.
Kan kullkita kukpimi mishki murukunatami rantisha.
Achka kullki charishpaka, watanta purinaman rishami.
Tawka murukunata tarpushpaka, alli kawasyta charishami.

Shuktak yuyaykunapika yallik paktachikshinami kay -y, -na, -shka, -k, -chun shimikukunawan rikurin.
Shina:

Killkana yachayta munanki.
Antawata rantinata munani.
Kikin tushushkata yachasha nini.
Kanta makakukta rikurkani.
Quito llaktaman richun munani.

5.3.5 Munayachik harkachik yuyaykuna
Kay yuyaykunaka –shpa, -kpi shimikukunawanmi awarishka kan.
Shina:

Yaku tiyakpika upyashami.
Yachachik pukllashpa yachachikpika yachashunmi.

Wawata sakinaman rishpami ashata kipayamuni.
Kullkita hapishpaka mushuk muchikutami rantimusha.

Kay -kpi shimikuka kallariy munay yuyayta kushpa shuktak paktachik munay yuyaytami karan. Shinallatak -shpa shimikuka imatapash chay shinallatak yuyayta ruraktami rikuchin.

5.3.6 Paktachinayachik kimirishka yuyay
Kay yuyaykunaka, -k, -nka, -pak, -chun shimikukunawanmi
rimanchik killkanchikpash.
Shina:

Tushuk shamushka.
Pukllak kallpashka.
Mikuk rini.
Takik risha.
Puñuk shamusha.
Killkak rini.
Tushunkapak shamunki.
Tarpunkapak muyuta apamunki.
Wawa pukllachun rumpata mañanki.
Pay shamuchun munani.
Kay -k, shimikuka rina, shamuna imachikwanllami kimirishpa shina yuyaykunata kun.
Kay -nka, -pak shimikukunaka shina ruranallatami rikuchin.
Kay -chun shimikuka shuktak imata paktachichunmi rikuchin.

5.3.7 Kuskayachik kimirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka may kuskapi ima tukushkatami rikuchin.
Shina:

Ismushka yuramantami kaspita pitini.
Payka mayumantami shamun.
Ismushka panka kashkamantami pitirin.

5.3.8 Rantichik kimirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka pipash imatapash paypa ranti rurashkatami rikuchin. Shinapash yuyaykunata rimankapak killkankpakpash rayku shimikutami churana kan.
Shina:

Allpa chukchuchuyraykumi wasika urmarka.
Puñuyraykumi kipayani.
Tushuyraykumi raymiman rini.
Mikunaraykumantallami kichwashimi kamuta killkakunchik.

5.3.9 Chimpapurachik kimirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka ishkay shutitami chimpapuran. Chayta rurankapakka shinallatak yallik shimikunawan ruranchik. Shuktakkunatapash manta shimikuwan ruranchik.
Shina:

Kankuna yachashkamantami ñukanchikta yallik yachak tukushkankichik.
Inti mashika Rumiñawi mashishinallatakmi pukllan.

Kutinpuka sacha kuchita yallikmi allan.

5.4 Yuyay kakyachay
Kay yuyaykunaka imashina yuyayta kuktami yachachin.

5.4.1 Ari nik yuyaykuna
Kay yuyakunaka ari nishkata rikuchinkapakmi kan, shinaka -mi shimikikutami yuyaypa imakpi, paktachikpi imachikpipash kimichishpa churana kanchik. Shinapash, maypi chay shimiku rishkatami ashtawan achikyachin.
Shina:

Rumi mashika Puyu kitimantami shamun.
Rumi mashimi Puyu kitimanta shamun.
Rumi mashika Puyu kitimanta shamunmi.
Inti taytaka alli pushakmi kan.
Kay mashikunaka ishkay shimitami riman.
Kayaka ñukapa wasiman rishami

5.4.2 Mana nik yuyaykuna
Kay yuyaykunaka mana nishkata rikuchinkapakmi kan. Chayta rurankapakka mana shimita ñawpachishpa shinallatak maypipash -chu shimikuta llutachishpa killkanchik.
Shina:

Ñukaka mana wawata rimarkanichu.
Ñukaka mana wawatachu rimarkani.
Mana ñukachu wawataka rimarkani.

5.4.3 Tapuk yuyaykuna
Kay yuyaykunaka imatapash tapunkapakmi kan. Shuk yuyaykunaka –chu shimikuta churashpa tapunchik.
Shina.

Wasiman rinkichu.
Wasimanchu rinki
Sawarishkachu kanki.
Kamchata mikunkichu.
Kanka kichwata yachankichu.
Kanchu kichwata yachanki.
Kanka kichwatachu yachanki.
Shuktak tapuykunaka

-tak shimikuta churashpami tapunchik.
Shina:

Pitak kantaka makarka.
Shuktak tapuykunataka pi, ima, maykan, shutirantikunawanmi tapunchik.
Shina:

Pitak chay mashika karka.
Imatak ninki
Maykantak shamun
Pitak chay mashika kan
Maykan wawatak mishashka.
Pitak kay sumak kamutaka killkarka.
Kankunaka imashinatak allpamamata kamankichik.

Imashina tapuk yuyaykunata rurashpapash mishu shimipa unanchataka ¿? mana churanachu kan, shinallatak, kichwa shimipi tapushpaka mana shuktak shimi takiwanchu tapuna kan.

5.4.4 Kachachik, manchay, kushi, takuriy, rikuchik yuyaykuna
Kay yuyaykunaka sinchita imatapash mañankapa, kayankapa, kachankapapask yuyaykunami kan. Shinallatak maypika manchaywan kushiwanpash rimankapakmi kan.
Shina:

¡Utka mikuy!
¡Yantata apamuy!
¡Allimanta shamuy!
¡Kanka lumuchata apashpa riy!
¡Kayaka chunta aswata rurankiy!

¡Ayayaw!
¡Añañaw!
¡Sumak!
¡Pakta!
¡Araray!
¡Ñatak!
¡Anchuriy!
¡Atatay!
¡Haku!
¡Ananay!
¡Chayka!
¡yanapay!

Shinallatak maykan yuyaykunaka –mari shimikuwanmi ruranchik.
Shina:

Paymari shamun.
Paymari riman.
Paymari llullan.

5.4.5 Arinik mana nik yuyaykuna
Kay yuyaykunaka ari nishpa mana nishpapash mana achiklla willaytachu rikuchin. Chaykunata rurankapakka –shi, -chari, -mari shimikukunami yanapan.
Shina:

Kanshi ñukataka rimashkanki.
Kanka ñukatashi rimashkanki.
Kanka ñukata rimashkankishi.

5.5 Imachik imashina ruraymanta yuyaykuna
5.5.1 Rurakuk yuyay

Rurakuk imakta charikpimi, rurakuk yuyay ninchik.

Misika ukuchatami mikun.
Yayaka sarata hallmakun.
Wawaka sisata pitikun.
Llamaka kiwata mikukun.
Atukka atallpata mikun.

5.5.2 Kasilla kak yuyay
Kasilla chaskik imakta charikpi, kasilla kak yuyay ninchik.
Shina::

Allpaka yapushka kan.
Atallpaka chukrishka kan.
Wawaka armachishka kan.

5.6 Kichwa shimipi llakichikkuna
Maykan llaktakunapika kichwata rimashpa killkashkapash achka llakikunatami charinchik, kutin, chaykunataka, manapash shina kakpi llaktarimayshinami rikuchinkuna. Kay llakikunataka shinami rikunchik, shinapash ashtawan yachashpami katina kanchik.

5.6.1 Shimi kallaripi llakichik
Kay shimi kallaripi llakichikka, shimipi kallariy uyaywa, kallariy uyantinta chinkachishpami rimanchik, killkanchikpash.
Shina:

Anchuchishpa rimay Alli rimay
allu
illu
iru
aspi
akcha
anka
inti
uru
ampi
kallu
killu
kiru
kaspi
pakcha
panka
kinti
turu
hampi

5.6.2 Shimi chawpipi llakichik
Kay shimi chawpipi llakichikka, shimi chawpipi shuk uyaywa, uyantintami anchuchishpa rimanchik, killkanchikpash.
Shina:

Mana alli rimay Alli rimay
raku
maki
yaku
hana
hapi
rayku
mallki
yayku
hallmana
hampi

5.6.3 Shimi chawpipi mirachishpa llakichik
Kay shimi chawpipi mirachishpa llakichikka, chawpi shimipimi shuktak uyaywa,uyantintapash churashpa rimanchik, killkanchikpash.
Shina:

Mana alli rimay Alli rimay
utilarina
tatila
upasha
utkuchi
kuyarka
tuchuyana
chipi
ukllarina
taklla
upalla
kuchi
kuyashka
tulluyana
chaypi

5.6.4 Shimi yapachik llakichik
Kay shimi yapachik llakichikka, shimi kallaripi shuk uyaywa, uyantinta
yapachishpami rimanchik, killkanchikpash.
Shina:

Mana alli rimay Alli rimay
hapana
hapankura
patallpa
hapamuna
hanchuchina
Apana
apankura
Atallpa
apamuna
anchuchina

5.6.5 Shimi chawpipi llakichik
Kay shimi chawpipi llakichikka, shimi chawpipimi, uyaywata, uyantinta mirachishpa rimachik, killkanchikpash.
Shina:

Mana alli rimay Alli rimay
kuunan
kaaypi
kallari
chaakra
maaki
kunan
kaypi
kallari
chakra
maki

5.7 Rimay
Rimayka shimikunata sumakta awashpa rimankapak killkankapak, shuktak runakunaman rikuchinkapakmi kan. Shinaka tukuy yachashkatami kaypika churana kanchik

Rimayta ashtawan alli rimankapak killkankapakpash kaytami paktachina kan.

Kallari yuyay millka
Kay kallariy yuyay millkaka, sumakta kallarinkapak, napashpa, alli kawsayta munashpa, ima rurayta alli rurachun munashpa rikuchinami kan.
Shina:

Kay kamupika, hampimantami rimanchik, killkanchik, ima unkuykuna tiyakpi hampina yuyaykunatami kun.

Purik yuyay millka
Kutin, purik yuyay millkaka, ima yuyashkata, sumakta killkashpa, rimashpa rikuchikmi kan. Kaypimi ima, munashkata, mañashkata, rurashkata, ima kashpapash rikuchin.
Shina:

Ña taytakunaka tantariy kallarirkakuna, kipaka tukuy llakikunamanta rimarkakuna.

Tantachik yuyay millka
Shinallatak, kay tantachik yuyay millkaka, uchilla, sumak, achiklla yuyaypi tantachishpami ima kashkatapash rikuchin.
Shina:

Anti suyu yurakuna, puna suyu yurakunamantami killkashka kan; shinallata kay yurakunata imapak mutsunchik chay yuyaykunamantapashmi killkashka kan.

Tukurik yuyay millka
Ima rimashkata, ashtawanka killkashkata tukuchinkapakka, tukurik yuyay millkatami churanchik. Kayka, alli kawsayta munashpa, alli llamkayta mañashpa, yupaychayta kushpa, shuktakpika sumak munayta kushpa tukuchinkapakmi kan.
Shina:

Shinami kay sumak rimayka tukurin, chaymantami mana killasiki kana kanchik.

ATUKMANTA ÑAWPA RIMAY

Kallariy yuyay millka
Shuk wamra tiyashka nin. Payka, warmiyuk tukunkapakshi kashka.
Chayta yuyashpa purikushpaka, shuk warmitashi rikushka nin.

Purik yuyay millka
Paywan sawarinata munakushkashi. Shinapash, warmipak yayaka, kay wamrata mana chashkishkallachu, paypak ushushiwan sawarichinkapakka, wamrataka  llamkanamanrakshi kachak nin.

Alli llamkakpika masha tukunkimi nishpashi rimak nin. Shinaka wamraka tukuy punchakunata tutamanta chishikama sara chakrata hallmankapak rini nishpa, rik kashka. Hallmanaka mana achka kashkachu.

Shinapash wamraka manarak tukuchini nishpaka rik katishkallami. Ña shuk killa kipa, wamraka imatatak rurakun yachasha nishkashi yayaka, nin.
Tantachik yuyay millka

Chayta rikunkapakka, upallashi wamrata chakrapi rikunkapak rishka.
Pay chakraman chayashpaka kiwa huntashkata rikushkallami.
Wamraka mana rikurishkachu nin.

Achkata mashkakushpalla kipa, wamra puñukushkata rikushka nin.
Chaypika runaka piñarishpaka shuk kaspiwan sikipi waktashka nin.

Wamraka, aww... nishpa, hatarishpa waykuman rishka. Chaypika, chupayuk wamra tukushkashi nin.

Tukurik yuyay millka
Chay punchamanta, atuk tukushka nin. Shina kashkamanta, runa yuyaypika, atukpash ñawpa pachapika, runallatakmi kashka yuyanchik. Killasiki kashkamantalla, wiwa tukushka ninchik.

5.8 Pitishka shimikuna

shyki
ichyki
pak
im
ich
sht
shm
shll
shr
Sh
ypt
kpt
kuspt
imll
shy
ink
papt.
mapt.
impt.
raypt.
wanpt.
pipt.
shutiyuyayki
imachikyuyayki
paktachik
imak
imachik
shuti
shimiku
shutilli
shtiranti
shunku
yalli paktachik
katik paktachik
kuska paktachik
imallichik
shukyachik
imanik
pacha paktachik
mashna paktachik
imashina paktachik
raycuchik paktachik
umawan paktachik
piwan paktachikkunami

 

KICHWAPI KILLKANAPAK SHIMIKUNA... Kaypi