SHUKNIKI Kichwashimi wiñaykawsay |
ISHKAYNIKI Shimi uyarik kancha |
KIMSANIKI Shimikancha |
||
CHUSKUNIKI Shimikukancha |
kawsaypura | PICHKANIKI YuyayAwariy |
Pichkaniki
Tantachiyachay
5.1. Killkay unancha
Yuyayta alli killkankapak, ashtawanka alli yuyayta shuktakman kunkapakka kay iñukanchawanmi kichwa shimipipash killkana kan:
/ . / iñu
/ . / chikan iñu
/ . / katik iñu
/ , / chupa
/ ; / iñu chupa
/ : / ishkay iñu
/ .- / iñu aspi
/ - / aspi
/ ¡ ! / manchariy
( ) winku
Shina:
“Mikunkapak yakuta, tukuy shuktak mikunakunatapash allpa mamamantami surkunchik. Tukuy runakunami allpamanta mikunchik. Allpa mamapimi: runa, wiwa, yurakuna kawsayta kun. Shinaka; ashtawanka, tukuy mashna tiyashkakunapash allpamantami kawsayta charinchik. Allpa mama wakllirishpa tukurikpika mikunapash tukuy mamapachapimi chinkarinka. Runakunapash yarikaywanmi tukuylla wañushpa tukurinchikman”. ¡Ayayay!
5.2. Yuyaykiyachay
Yuyaykikunaka uchilla yuyayshinami kan, chaymantaka yuyaypa shunku, shukyachikkunapashmi tukun. Kichwapa yuyaykikunaka kaykunami kan.
Shuti yuyayki Imachiyuyayki |
Sumak wasi Tantatami mikun |
5.2.1. Shuti yuyayki
Shuti yuyaykika shunkuta, shukyachikpashmi charin; shinallatak shimikukunapashmi chaypika rikurin. Shutipa yuyaykikunapika shutillikunami ashtawan tiyan.
Shina:
Kichwa yuyaypika shutillikunami shukyachik tukun. Shinaka, mashna shutilli kashpapash shutipak ñawpapi rishpami shukyachin tukun. Shuti yuyayki ukupi shutilli rikurikpika, paypa shunkumi tukun. Shinallatak, shutipimi shimikukunaka llutarin; shutillikunapika mana ima yaparik shimikukunachu yaykun. Shuti yuyaykipika shutimi paypa shunku tukun.
Shina:
shty Sh shy shy sht shm. mushuk hatun wasi-kuna |
|
shty Shy shy sht shm. chay sumak wawa-kuna |
shty shy shy sht sht Chay suni yura-kuna |
shty shy shy sht kimsa yana misi |
5.2.2. Imachik yuyayki
Kay yuyaykika, imachik washapi llutarishpaka yuyaytami paktachishpami ashtawan achikyachin; shinaka: yallipaktachik. katikpaktachik, taririklla paktachikkunami kan.
Shina:
Yachachik Sisaka aychatami mikun
imll Sh ypt Sh
Shy ichy
uchilla antawatami kayna puncha rantirka
imll ypt ppt ppto Sh
ichy
Mashika uchilla antawatami paypak churiman kayta puncha rantirka
imll ypt kky kpt ppt ppt Sh
ichy
5.2.2.1 Yallik paktachiy
Kay paktachikka, willakpi pankalla, utkalla imachik rurayta paktachikmi kan. Kay paktachikkunataka –ta shimikuwanmi ruranchik.
Yachachik Sisaka aychatami mikun
imll Sh ypt Sh
Shy ichy
5.2.2.2 Katiy paktachiy.
Kay paktachikka, willakpi shuktak imachikpi rurashkata paktachikmi kan. Kay paktachikkunaka -man shimikuwanmi ruranchik.
shina:
Inti mashika paypak churimanmi rantirka
Sh Kpy shll kpt Sh
Shy ichy
5.2.2.3 Taririklla paktachiy:
Kay paktachikka, willakpi maypi, imakak, imashina imachikpi rurashkata paktachikmi kan. Kaykunaka -pi, -manta, -kama (an) shimikuwanmi ruranchik.
Shina:
Tamya mamaka pampapimi puñun
Sh Kuspt Sh
shy ichy
Tamya mamaka llaktamantami shamun
Sh Kuspt Sh
shy ichy
Inti mashika Quito kitimanmi rin
Sh Kuspt Sh
Shy ichy
Wakinpika, shuk yuyayllapi kimsantin paktachiykunata churashpami rimanchik.
Mashika uchilla antawatami paypak churiman kayna puncha rantirka
Sh ypt kpt papt Sh
shy ichy
5.2.2.4 Imashinayachik:
Kay paktachikka imashina kakta, imashina ruraktapashmi rikuchin.
Kaykunaka –lla shimikuwanmi killkanchik.
Shina:
Allimantallami Achka llakillami Killallami |
shamusha. kawsanki. yanun. |
5.2.2.5 Pachayachik:
Kay paktachikka imatapash ima pachapi ruraktapashmi rikuchin.
Kay yuyaykunaka pachata rikuchik shimikunawanmi ruranchik.
Shina:
Wayra chishi pachapimi pukllani.
Tamya tutapimi puñuni.
Chakishka pachapimi tarpuni
5.3 Shuktak Yuyaykunamanta Yachay
Yuyay imashina awarishkata rikukpika yuyaylla, sasa, tinkirishka,
kimirishka yuyaykunatami charinchik.
5.3.1 Yuyaylla yuyaykuna
Kay yuyaykunaka, shuklla imak, shuklla paktachikta charikpimi shina shutichinchik.
Shina:
Wasiman rishun.
im ink
Tawka runami shamurka.
im ink
5.3.2 Sasa yuyaykuna
Kay yuyaykunaka tawka imachiktami charin. Chay imachikkunaka, wakinpika pakta pakta, wakinpika kimirishkallami rikurin. Kutin imakpi willakpipash, paktachikkunaka rikurinllami.
Shina:
Misika ukuchawanmi pukllan puñunpash
im ink
Yachachikka mashikunawanmi llamkan yachachinpash.
im ink
5.3.3 Tinkirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka, shuk, shuk yuyaykunatami charin. Shina yuyaykunata wallpankapakka, -man, -pash, -tak, -rak shimikuwanmi killkanchik rimanchikpash.
Shina:
Rumiñawiman mashika wasiman rin, paypa churika yachanawasiman kallpan.
Mamaka yakuta aparinaman rin, hatun ushushika churanata takshan.
Sisa kuytsaka suruwan ashankata awan, turika allpapi payrak llamkan.
Allkuka wakanpash, kallpanpash.
Ayllukunaka llamkanpash, kipaka mikunpash.
Kanka warmita charinkirak llakinkirak.
Sisa warmika llamata kuchita katuntak rantintak.
5.3.4 Kimirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka hatun yuyay ukupi chayshinalla shuktak yuyaykunami rikurin, shinaka ishkay imachikmi tiyan, shuk imachikka pakta yuyaytami kun, shuktak imachikka katik yuyaytami rikuchin.
Shina:
Kichwa shimita alli yachakpika maypipash alli rimashami.
Kunuk yaku tiyakpika punchantami armasha.
Kan kullkita kukpimi mishki murukunatami rantisha.
Achka kullki charishpaka, watanta purinaman rishami.
Tawka murukunata tarpushpaka, alli kawasyta charishami.
Shuktak yuyaykunapika yallik paktachikshinami kay -y, -na, -shka, -k, -chun shimikukunawan rikurin.
Shina:
Killkana yachayta munanki.
Antawata rantinata munani.
Kikin tushushkata yachasha nini.
Kanta makakukta rikurkani.
Quito llaktaman richun munani.
5.3.5 Munayachik harkachik yuyaykuna
Kay yuyaykunaka –shpa, -kpi shimikukunawanmi awarishka kan.
Shina:
Yaku tiyakpika upyashami.
Yachachik pukllashpa yachachikpika yachashunmi.
Wawata sakinaman rishpami ashata kipayamuni.
Kullkita hapishpaka mushuk muchikutami rantimusha.
Kay -kpi shimikuka kallariy munay yuyayta kushpa shuktak paktachik munay yuyaytami karan. Shinallatak -shpa shimikuka imatapash chay shinallatak yuyayta ruraktami rikuchin.
5.3.6 Paktachinayachik kimirishka yuyay
Kay yuyaykunaka, -k, -nka, -pak, -chun shimikukunawanmi
rimanchik killkanchikpash.
Shina:
Tushuk shamushka.
Pukllak kallpashka.
Mikuk rini.
Takik risha.
Puñuk shamusha.
Killkak rini.
Tushunkapak shamunki.
Tarpunkapak muyuta apamunki.
Wawa pukllachun rumpata mañanki.
Pay shamuchun munani.
Kay -k, shimikuka rina, shamuna imachikwanllami kimirishpa shina yuyaykunata kun.
Kay -nka, -pak shimikukunaka shina ruranallatami rikuchin.
Kay -chun shimikuka shuktak imata paktachichunmi rikuchin.
5.3.7 Kuskayachik kimirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka may kuskapi ima tukushkatami rikuchin.
Shina:
Ismushka yuramantami kaspita pitini.
Payka mayumantami shamun.
Ismushka panka kashkamantami pitirin.
5.3.8 Rantichik kimirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka pipash imatapash paypa ranti rurashkatami rikuchin. Shinapash yuyaykunata rimankapak killkankpakpash rayku shimikutami churana kan.
Shina:
Allpa chukchuchuyraykumi wasika urmarka.
Puñuyraykumi kipayani.
Tushuyraykumi raymiman rini.
Mikunaraykumantallami kichwashimi kamuta killkakunchik.
5.3.9 Chimpapurachik kimirishka yuyaykuna
Kay yuyaykunaka ishkay shutitami chimpapuran. Chayta rurankapakka shinallatak yallik shimikunawan ruranchik. Shuktakkunatapash manta shimikuwan ruranchik.
Shina:
Kankuna yachashkamantami ñukanchikta yallik yachak tukushkankichik.
Inti mashika Rumiñawi mashishinallatakmi pukllan.
Kutinpuka sacha kuchita yallikmi allan.
5.4 Yuyay kakyachay
Kay yuyaykunaka imashina yuyayta kuktami yachachin.
5.4.1 Ari nik yuyaykuna
Kay yuyakunaka ari nishkata rikuchinkapakmi kan, shinaka -mi shimikikutami yuyaypa imakpi, paktachikpi imachikpipash kimichishpa churana kanchik. Shinapash, maypi chay shimiku rishkatami ashtawan achikyachin.
Shina:
Rumi mashika Puyu kitimantami shamun.
Rumi mashimi Puyu kitimanta shamun.
Rumi mashika Puyu kitimanta shamunmi.
Inti taytaka alli pushakmi kan.
Kay mashikunaka ishkay shimitami riman.
Kayaka ñukapa wasiman rishami
5.4.2 Mana nik yuyaykuna
Kay yuyaykunaka mana nishkata rikuchinkapakmi kan. Chayta rurankapakka mana shimita ñawpachishpa shinallatak maypipash -chu shimikuta llutachishpa killkanchik.
Shina:
Ñukaka mana wawata rimarkanichu.
Ñukaka mana wawatachu rimarkani.
Mana ñukachu wawataka rimarkani.
5.4.3 Tapuk yuyaykuna
Kay yuyaykunaka imatapash tapunkapakmi kan. Shuk yuyaykunaka –chu shimikuta churashpa tapunchik.
Shina.
Wasiman rinkichu.
Wasimanchu rinki
Sawarishkachu kanki.
Kamchata mikunkichu.
Kanka kichwata yachankichu.
Kanchu kichwata yachanki.
Kanka kichwatachu yachanki.
Shuktak tapuykunaka
-tak shimikuta churashpami tapunchik.
Shina:
Pitak kantaka makarka.
Shuktak tapuykunataka pi, ima, maykan, shutirantikunawanmi tapunchik.
Shina:
Pitak chay mashika karka.
Imatak ninki
Maykantak shamun
Pitak chay mashika kan
Maykan wawatak mishashka.
Pitak kay sumak kamutaka killkarka.
Kankunaka imashinatak allpamamata kamankichik.
Imashina tapuk yuyaykunata rurashpapash mishu shimipa unanchataka ¿? mana churanachu kan, shinallatak, kichwa shimipi tapushpaka mana shuktak shimi takiwanchu tapuna kan.
5.4.4 Kachachik, manchay, kushi, takuriy, rikuchik yuyaykuna
Kay yuyaykunaka sinchita imatapash mañankapa, kayankapa, kachankapapask yuyaykunami kan. Shinallatak maypika manchaywan kushiwanpash rimankapakmi kan.
Shina:
¡Utka mikuy!
¡Yantata apamuy!
¡Allimanta shamuy!
¡Kanka lumuchata apashpa riy!
¡Kayaka chunta aswata rurankiy!
¡Ayayaw! ¡Añañaw! ¡Sumak! |
¡Pakta! ¡Araray! ¡Ñatak! |
¡Anchuriy! ¡Atatay! ¡Haku! |
¡Ananay! ¡Chayka! ¡yanapay! |
Shinallatak maykan yuyaykunaka –mari shimikuwanmi ruranchik.
Shina:
Paymari shamun.
Paymari riman.
Paymari llullan.
5.4.5 Arinik mana nik yuyaykuna
Kay yuyaykunaka ari nishpa mana nishpapash mana achiklla willaytachu rikuchin. Chaykunata rurankapakka –shi, -chari, -mari shimikukunami yanapan.
Shina:
Kanshi ñukataka rimashkanki.
Kanka ñukatashi rimashkanki.
Kanka ñukata rimashkankishi.
5.5 Imachik imashina ruraymanta yuyaykuna
5.5.1 Rurakuk yuyay
Rurakuk imakta charikpimi, rurakuk yuyay ninchik.
Misika ukuchatami mikun.
Yayaka sarata hallmakun.
Wawaka sisata pitikun.
Llamaka kiwata mikukun.
Atukka atallpata mikun.
5.5.2 Kasilla kak yuyay
Kasilla chaskik imakta charikpi, kasilla kak yuyay ninchik.
Shina::
Allpaka yapushka kan.
Atallpaka chukrishka kan.
Wawaka armachishka kan.
5.6 Kichwa shimipi llakichikkuna
Maykan llaktakunapika kichwata rimashpa killkashkapash achka llakikunatami charinchik, kutin, chaykunataka, manapash shina kakpi llaktarimayshinami rikuchinkuna. Kay llakikunataka shinami rikunchik, shinapash ashtawan yachashpami katina kanchik.
5.6.1 Shimi kallaripi llakichik
Kay shimi kallaripi llakichikka, shimipi kallariy uyaywa, kallariy uyantinta chinkachishpami rimanchik, killkanchikpash.
Shina:
Anchuchishpa rimay | Alli rimay |
allu illu iru aspi akcha anka inti uru ampi |
kallu killu kiru kaspi pakcha panka kinti turu hampi |
5.6.2 Shimi chawpipi llakichik
Kay shimi chawpipi llakichikka, shimi chawpipi shuk uyaywa, uyantintami anchuchishpa rimanchik, killkanchikpash.
Shina:
Mana alli rimay | Alli rimay |
raku maki yaku hana hapi |
rayku mallki yayku hallmana hampi |
5.6.3 Shimi chawpipi mirachishpa llakichik
Kay shimi chawpipi mirachishpa llakichikka, chawpi shimipimi shuktak uyaywa,uyantintapash churashpa rimanchik, killkanchikpash.
Shina:
Mana alli rimay | Alli rimay |
utilarina tatila upasha utkuchi kuyarka tuchuyana chipi |
ukllarina taklla upalla kuchi kuyashka tulluyana chaypi |
5.6.4 Shimi yapachik llakichik
Kay shimi yapachik llakichikka, shimi kallaripi shuk uyaywa, uyantinta
yapachishpami rimanchik, killkanchikpash.
Shina:
Mana alli rimay | Alli rimay |
hapana hapankura patallpa hapamuna hanchuchina |
Apana apankura Atallpa apamuna anchuchina |
5.6.5 Shimi chawpipi llakichik
Kay shimi chawpipi llakichikka, shimi chawpipimi, uyaywata, uyantinta mirachishpa rimachik, killkanchikpash.
Shina:
Mana alli rimay | Alli rimay |
kuunan kaaypi kallari chaakra maaki |
kunan kaypi kallari chakra maki |
5.7 Rimay
Rimayka shimikunata sumakta awashpa rimankapak killkankapak, shuktak runakunaman rikuchinkapakmi kan. Shinaka tukuy yachashkatami kaypika churana kanchik
Rimayta ashtawan alli rimankapak killkankapakpash kaytami paktachina kan.
Kallari yuyay millka
Kay kallariy yuyay millkaka, sumakta kallarinkapak, napashpa, alli kawsayta munashpa, ima rurayta alli rurachun munashpa rikuchinami kan.
Shina:
Kay kamupika, hampimantami rimanchik, killkanchik, ima unkuykuna tiyakpi hampina yuyaykunatami kun.
Purik yuyay millka
Kutin, purik yuyay millkaka, ima yuyashkata, sumakta killkashpa, rimashpa rikuchikmi kan. Kaypimi ima, munashkata, mañashkata, rurashkata, ima kashpapash rikuchin.
Shina:
Ña taytakunaka tantariy kallarirkakuna, kipaka tukuy llakikunamanta rimarkakuna.
Tantachik yuyay millka
Shinallatak, kay tantachik yuyay millkaka, uchilla, sumak, achiklla yuyaypi tantachishpami ima kashkatapash rikuchin.
Shina:
Anti suyu yurakuna, puna suyu yurakunamantami killkashka kan; shinallata kay yurakunata imapak mutsunchik chay yuyaykunamantapashmi killkashka kan.
Tukurik yuyay millka
Ima rimashkata, ashtawanka killkashkata tukuchinkapakka, tukurik yuyay millkatami churanchik. Kayka, alli kawsayta munashpa, alli llamkayta mañashpa, yupaychayta kushpa, shuktakpika sumak munayta kushpa tukuchinkapakmi kan.
Shina:
Shinami kay sumak rimayka tukurin, chaymantami mana killasiki kana kanchik.
ATUKMANTA ÑAWPA RIMAY
Kallariy yuyay millka
Shuk wamra tiyashka nin. Payka, warmiyuk tukunkapakshi kashka.
Chayta yuyashpa purikushpaka, shuk warmitashi rikushka nin.
Purik yuyay millka
Paywan sawarinata munakushkashi. Shinapash, warmipak yayaka, kay wamrata mana chashkishkallachu, paypak ushushiwan sawarichinkapakka, wamrataka llamkanamanrakshi kachak nin.
Alli llamkakpika masha tukunkimi nishpashi rimak nin. Shinaka wamraka tukuy punchakunata tutamanta chishikama sara chakrata hallmankapak rini nishpa, rik kashka. Hallmanaka mana achka kashkachu.
Shinapash wamraka manarak tukuchini nishpaka rik katishkallami. Ña shuk killa kipa, wamraka imatatak rurakun yachasha nishkashi yayaka, nin.
Tantachik yuyay millka
Chayta rikunkapakka, upallashi wamrata chakrapi rikunkapak rishka.
Pay chakraman chayashpaka kiwa huntashkata rikushkallami.
Wamraka mana rikurishkachu nin.
Achkata mashkakushpalla kipa, wamra puñukushkata rikushka nin.
Chaypika runaka piñarishpaka shuk kaspiwan sikipi waktashka nin.
Wamraka, aww... nishpa, hatarishpa waykuman rishka. Chaypika, chupayuk wamra tukushkashi nin.
Tukurik yuyay millka
Chay punchamanta, atuk tukushka nin. Shina kashkamanta, runa yuyaypika, atukpash ñawpa pachapika, runallatakmi kashka yuyanchik. Killasiki kashkamantalla, wiwa tukushka ninchik.
5.8 Pitishka shimikuna
shyki ichyki pak im ich sht shm shll shr Sh ypt kpt kuspt imll shy ink papt. mapt. impt. raypt. wanpt. pipt. |
shutiyuyayki imachikyuyayki paktachik imak imachik shuti shimiku shutilli shtiranti shunku yalli paktachik katik paktachik kuska paktachik imallichik shukyachik imanik pacha paktachik mashna paktachik imashina paktachik raycuchik paktachik umawan paktachik piwan paktachikkunami |